Microsoft Word 1-ci m vzu- fh t snifati

-  lavanın su ilə soyudulması;  
-  yaralanmış insanlara ilk yardımın göstərilməsi  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
24.03.2010  tarixdə  püskürməyə  başlayan  və  bir  neçə  ay  Avropadan  uçuşları 
təxirə salmağa məcbur edən   eyyafyatlayöküdl vulkanı 
 
Geoloji təhlükəli təbii fəlakətlər 
 
 Sürüşmə  -  adətən dağ  yamaclarında olan torpağın  eroziyadan, suyun  dağın 
ə
təklərinin  yuması,  yamacların  titrəməsi  və  ya  əlavə  təsirə  məruz  qalması 
nəticəsində baş verən torpaq sürüşməsindən ibarət hadisədir. 
Sürüşmələrin  sürəti  saatda  onlarca  metrə  çata  bilir.  Məsələn:  1990-cı  ildə 
leysan  yağışlardan  fəallaşan  sürüşmə  Xəzər  donanmasının  hərbi  şəhərciyində  bir 
neçə  binanı  elə  sürətlə  dağıtmışdı  ki,  adamlar  oradan  çıxmağa  imkan  tapa 
bilməmişdilər. 
Respublikamızda ən çox sürüşmələrin olduğu yer Bayıl zonasıdır.  
Sürüşmələrin  qarşısını  alımaq  üçün  görülən  tədbirlərdən  ən  vacibi  həmin 
ə
razilərdə çoxlu sayda ağacların əkilməsidir.  
Sel – Çayların məcrası boyu özü ilə çoxlu (həcminin 10-15%-dən artıq) bərk 
material (qum, çınqıl) gətirən və sıxlığı suyunkundan 1,5-2 dəfə çox olan axındır.  

---

Sel,  hündürlüyü  20-40  sm  olan  dalğa  şəkilində  saniyədə  20-30m  sürətlə 
hərəkət  edir  və  rast  gəldiyi  maneələrə  hər  kvadrat  metrə  onlarla  ton  güclə  təsir 
göstərir. 
Mənşəyinə  görə  sellər  leysan  seli  və  qar  ərintisi  selləri  növlərinə  aid  edilir. 
Sellərin 80-90%-i leysan mənşəlidir. 
 
 
                Qar uçqunları 
Nisbi  hündürlüyü  20-40  m-dən  çox,  mailliyi  25  dərəcə  olan  sahələrdə  baş 
verir. Qar uçqunlarının sürəti saniyədə onlarla metrə, həcmi milyon kub metrə çata 
bilir. 
Quru qar uçqunu, yaş qar uçqununa nisbətən daha sürətlə hərəkət edir.  
Qar  uçqunlarının  əsas  səbəbi  qarın  itensiv  yağması  və  yamacların  aşağı 
hissələrinin  əriməsidir.  Sutka  ərzində  qarın  qalınlığı  30  sm-ə  çatan  hallarda  külli 
surətdə iri qar uçqunları təhlükəsi meydana çıxır. 
Kifayət  qədər  qalınlıqda  qar  yağmış  hər  hansı  dağlıq  rayonda  qar  uçqunları 
baş verə bilər. 
Müdafiə üsulları qar yağmış hündürlükləri atəşə tutmaqdır. 
 
 
Meteoroloji xarakterli təbii hadisələr 
 
Fırtına  –  Əsasən 9-11  bal  arasında  olub,  böyük dalğaların  əmələ  gəlməsinə 
səbəb olur və güclü dağıdıcı gücə malikdir.  
Qasırğa  –  Əsasən  dolmuş  buludlar  arasında  əmələ  gəlir.  Dairəvi  şəkildə 
fırlanaraq Yer səthinə enir. Yer səthinə endiyi andan 30 m dərinliyində 40-60 km 
məsafəni qət edə bilir. Qasırğalar sulu və alovlu olurlar. Sürətləri 1200km/saat çata 
bilir. Qasırğaların dağıdıcı təsiri küləyin sürətilə, eləcə də tufan və leysan yağışları 
sayəsində törəyən  yağışlarla  müəyyən  edilir.  Küləyin sürəti  18  ballıq  Bofort  (Ser 
Frensis Bofort (1774-1857) – ingilis admiralı, hərbi hidroqraf, xəritəşünas) şkalası 
ilə ölçülür.  
Tufan - Küləyin sürəti 0-dan səs sürətinə qədər ola bilir. 1946-cı ilə kimi 12 
ballıq  şkala  ilə,  1946-cı  ildən  isə  18  ballıq  şkala  ilə  ölçülür.  Tufanlar  əsasən 
atmosferdə  baş  verən  silklon  hadisələri  nəticəsində  yaranır.  Bu  zaman  küləyin 
sürəti 26 – 31 m/san arasında olur. Atlantik okeanında tufanların sürəti hətta 241,5 
m/san-yə çatır.  
Dolu  –  Atmosfer  yağıntılarnın  bir  növüdür.  Bulud  daxilində  qar  topalarının 
hərəkəti  nəticəsində  yaranır.  Tərkibində  buz  kristalları  ilə  bərabər  soyuq  su 
damcıları  olur  və  Buz  qatı  ilə  örtülür.  Ölçüsü  5-dən  55  mm-ə  qədərdir  (təbiətdə 

---

13sm,  1kq  çəkisində  müşahidə  olunub).  Xalq  təsərrüfatına  ən  böyük  ziyan  vuran 
təbii fəlakətdir. Dolular ən çox Gədəbəy, İsmayıllı və Şəki rayonlarında müşahidə 
olunur. 
 
Dəniz hidroloji təhlükəli təzahürlər 
 
Sunamilər  -  ən  təhlükəli  təbii  dəniz  hidroloji  hadisəyə  aid  edilir,  yapon 
dilindən “körfəzdə hündür dalğa” kimi tərcümə olunur. 
Sunami  sualtı  və  sahilyanı  zəlzələlər  nəticəsində  yaranan  dəniz  dalğalarının 
bir  növüdür.  Okeanın  dibinin qalxması,  enməsi  zamanı  sahildə  qəflətən  qeyri  adi 
hündür ləpələr peyda olur. 
Sunamilər torpağın tektonik hərəkətindən, sualtı vulkanların püskürməsindən, 
okeanda  böyük  torpaq  hissələrinin  çökməsindən,  yeraltı  sürüşmələrdən  yaranır.  
 
 
 
 
 
 
 
2004-cü ildə İndoneziyada baş vermiş Sunami və bundan zərər görməyən 
məscid 
 
 
Hidroloji təhlükəli təzahürlər 

---

 
Daşqınlar,  subasmalar  -  çaylarda,  göllərdə,  dənizlərdə  su  səviyyəsinin 
qalxması nəticəsində yerin xeyli ərazilərinin müvəqqəti olaraq su basmasıdır.  
Bütün fəlakətlər arasında təkrar olunma sayına görə, ərazinin əhatə dairəsinə 
görə və illik iqtisadi ziyanın həcminə görə daşqınlar ön yeri tutur.  
Bəzi hallarda daşqınlar sürüşmələrə, çöküntülərə, sel axınlarına səbəb olur.  
Hidroloji proqnoz aparmaq ilə, daşqınları proqnoz etmək olar.  
Su basmiş sahələrdən və dəymiş ziyandan asılı olaraq daşqınlar kiçik, böyük, 
mühüm və faciəli olur.  
Kiçik  daşqınlar  düzənlik  çaylarına  xarakterikdir.  Onların  dövrülüyü  10–15 
ildən bir olur. Bunun nəticəsində alçaqda yerləşən torpaqların 10%-dən çoxunu su 
basır. Kiçik daşqınlar insan qurbanları və maddi itkilərlə əlaqədar deyil. 
Böyük  daşqınlar  çay  vadilərinin  ətrafında  böyük  sahələrin  su  basmasına 
gətirir.  Bu  zaman  qiymətli  dəyərlərin  və  insanların  qismən  köçürülməsi  həyata 
keçirilir.  Böyük  daşqınlar  kənd  təsərrüfatı  sahələrini  basmaqla,  xeyli  maddi  və 
mənəvi zərər vurur. 20–25 ildən bir baş verir.  
Mühüm  daşqınlar  bütöv  çay  hövzələrini  əhatə  edir.  Çox  böyük  maddi  və 
mənəvi xətər yetirməklə şəhər və kənd ərazilərində təsəruffat fəaliyyətinin pozur. 
Su  basmış  zonalardan  kütləvi  köçürülmə  tədbirləri  həyata  keçirilir.Mühüm 
daşqınlar  50–100  ildən  bir  təkrar  olunur  və  kənd  təsərrüfatı  sahələrinin  70%  su 
altında qalır..  
Faciəli daşqınlar - bir və yaxud bir neçə çay sisteminin geniş sahələrini su 
basır.  Çox  böyük  insan  qurbanları  və  maddi  itkilərlə  xarakterizə  olunur.  Faciəli 
daşqınlar  100  –  200  ildən  bir  baş  verir  və  70%  artıq  kənd  təsərüffatı  sahələri, 
şə
hərlər,  yaşayış  məntəqələri,  sənaye  müəssisələri,  yollar,  kommunikasiyalar  su 
altında qalır.  
 
 
 
 
 

---