Microsoft Word antibohran-vidadi doc

 
54
dən onlarda  girov qismində olan qiymətli kağızların kütləvi satışı 
ilə izah olunur.  
Fond  birjasındakı  yüz  minlərlə  investorların  sərvətini  dağı-
dan  iflas  bankların  və  digər  maliyyə  institutlarının,  əsasən  də 
səhmləri  öz  portfellərində  saxlayanların  aktivlərinin  katastrofik 
azalmasına  səbəb  oldu.  1929  -  1933-cü  illərdə  25000  amerikan 
bankından 11000-i müflisləşdi. 1929-cu ilin oktyabr ayından sonra 
bankların  müflisləşməsi  epidemiya  miqyasını  aldı.  Əksər  banklar 
aktivlərin “quruması” və əmanətlərin tələb olunması arasında mən-
gənəyə  düşmüşdülər.  Bankların  aktivlərində  qiymətli  kağızlar  və 
qiymətli kağızlar girovu altında borclar üstünlük təşkil edirdi. Böh-
ran şəraitində bu kağızların dəyəri dəfələrlə azaldı, əksəriyyəti isə 
bütün dəyərini itirdi. Misal üçün, 1931-ci ildə 1700 mln. dollarlıq 
depoziti olan 2250 bank, 1933-cü ildə isə 2875 mln. dollarlıq de-
poziti olan 2700 bank iflasa uğradı. 
Xarici borc problemini həll etməyin müxtəlif prinsipial me-
todları var:  
1)
   büdcə gəlirinin artımından istifadə edərək;  
2)
    ölkənin valyuta gəlirinin artırılması yəni ixrac qiymətlə-
rinin artımı,  idxalın aşağı salınması; 
3)
   daxili əmanətlərin artımını stimullaşdırmaq; 
4)
 Daxili  borclanmalar  hesabına  xarici  borc  probleminin 
həlli. 
 
 

---

 
55
1.7. QLOBALLAŞMA VƏ L BERALLAŞMA 
PROSESLƏR N N MAL YYƏ  BÖHRANINA TƏS R  
 
Beynəlxalq kapital hərəkətlərinə açıq bir iqtisadiyyatda xari-
ci  investorların  müxtəlif  ölkə  bazarlarında  apardığı  siyasətlərin 
müxtəlif  kanallar  ilə  ölkə  maliyyə  sisteminə  və  makroiqtisadi  sa-
bitliyə  təsirləri  mümkündür.  Bir  ölkənin  maliyyə  bazarında  yaşa-
nan böhranın digər ölkələrə yayılması üç kanaldan həyata keçir. 
1. Böhrandakı ölkələrə satış edən xarici firmaların tələblərin-
dəki enişin yaradacağı gəlir təsiri; 
2. Xarici investorların bir başqa bazarda məruz qaldıqları it-
kiləri qarşılamaq üçün səhm bazarında yüksək satışlara və likvidli-
yə keçmək arzusu; 
3. Xarici investorların eyni bölgədə fəaliyyət göstərən firma-
ları yenidən qiymətləndirmə meylləri. 
Hər üç kanaldan yayılan təsir maliyyə bazarlarına qısa müd-
dətdə mənfi təsir edir. 
Bank  sektorunda  böhranla  üzləşən  ölkələrin  ortaq  xüsusiy-
yətləri böhrandan əvvəlki dövrdə artan xarici borclardır. Yeni borc 
təmin edə bilməmə və ya geri ödəmələrdə çıxan problemlər xarici 
investorların  artan  qeyri-müəyyənlik  qarşısında  bölgədən  və  ya 
ölkədən investisiyalarını çəkməsi sistemin çökməsini sürətləndirir. 
Artan  xarici  borclar  və  bank  sektorunun  üstləndiyi  ağır  öhdəlik-
lərin  hökumətin  qarşılaşabiləcəyi  maksimum  təminat  xəttini  keç-
məsi, xarici kreditorların banklara istiqamətlənmələri və sərvətləri-
ni geri çəkmələri ilə nəticələnir. 
nkişaf  edən  bazarlarda  özəl  sektorun  kapital  axınlarını 
çəkməyə  yönəlik  təşviqedici  təminatlar  böhranların  səbəbkarıdır. 
Qısa  müddətli  kapitalın  təmin  etdiyi  imkanlar,  özəl  və  dövlət 
sektorunun  bu  fondları  məsuliyyətsiz  və  hesabsız  təşviq  və 
təminatlarla ölkə daxilinə çəkməyi cazibədar etmişdir. Beynəlxalq 
maliyyə  bazarlarında  meydana  çıxan  hər  hansı  bir  narahatlıq  qısa 
müddətli  kapitalın  dərhal  özünə  etibarlı  bir  “liman”  axtarması  ilə 
nəticələnmiş  və  ani  kapital  çıxışı  olan  ölkə  maliyyə  çətinliyi  ilə 

---

 
56
qarşılaşmışdır.  Beynəlxalq  kapital  axınlarının  artan  ölçüləri,  inki-
ş
af etmiş maliyyə bazarlarından inkişaf etməkdə olanlara elm, tex-
nologiya və təşkilati struktur ixracını da artırmışdır. Maliyyə libe-
rallaşması nəticəsində ölkəyə girən xarici bankların rəqabət təzyiqi 
ilə yerli bankların marka dəyərləri düşmüş və bu banklar balansla-
rını pozan yüksək riskli və daha qısa müddətli kreditlərə istiqamət-
lənmişlər.  Vaxt  keçdikcə  zəifləyən  və  kövrək  bir  struktura  malik 
olan bu banklara xarici kredit verənlər, kredit verdikləri bankların 
pisləşən vəziyyətini görə bilməmiş və itkilərə uğramışlar. Bankları 
tənzimləyən qurumlar isə kommersiya banklarının riskli fəaliyyət-
lərinə müdaxilə etməmiş və xarici banklardan nəzarətsiz səviyyədə 
xarici borclanmalarına göz yummuşlar. Bunun nəticəsində dövlətin 
verdiyi etibar istismar edilmişdir.  
Maliyyə  bazarlarında    sistemli  böhran  böyük  valyuta,  faiz 
ş
okları  və  ümumiqtisadi  durğunluq  nəticəsində  meydana  gəlir. 
Maliyyə  və real sektorda yaşanan çətinliklər, ödənişlərin vaxtında 
edilməməsi, borc keyfiyyətinin düşməsi, faiz və valyuta məzənnə-
sində  yerdəyişmələr,  səhm  qiymətlərində  enmələr  ilə  meydana 
gəlir. Bu formada meydana çıxan böhranlarda firmaların öz arala-
rında, hökumət və iqtisadiyyatın digər sektorları arasında, xarici və 
yerli  investorlar  arasında  koordinasiya  problemi  yaranır.  Sistemli 
bir  böhranda  yerli  və  ya  xarici  hər  hansı  bir  firmanın  qazancı, 
sahibinin və menecerinin ən uyğun davranışı ümumiqtisadi vəziy-
yətdən  asılıdır.  Problem  ancaq  iqtisadi  vahidlər  arasında  əlaqə  və 
davranış ilə kifayətlənməyib sektor səviyyəsində müəyyənedicidir. 
Maliyyə  və  real  sektor  bir-birləri  ilə  iç-içədir.  Sistemli  böhranda 
bir-birlərinin  davranışları  digərinin  likvidlik  və  borcunu  ödəmə 
gücünə  təsir  edəcəyinə  görə  hər  iki  tərəfdə  də  yenidənqurma 
ehtiyacı yaranacaqdır. Bu vəziyyətdə dövlət yenidənqurmanın əsas 
aktyorlarından biri kimi çıxış edərək hər iki tərəf üçün oyun qay-
dalarını müəyyən etməlidir. Bu qaydalar çərçivəsində yerli və xa-
rici  investorlar,  firma  sahibləri,  işçilər  və  dövlət  digərlərinin  dav-
ranışlarının  nəticəsini  gözləyəcək  və  qərarlarını  buna  görə  müəy-
yən edəcəklər. Bu cür davranış forması sistemli böhranın meydana 

---