Microsoft Word antibohran-vidadi doc

 
60
adətən  eyni  vaxtda  fond,  valyuta,  kredit  və  sığorta  bazarlarında 
ə
məliyyatlar  aparır  və  maliyyə  bazarı  seqmentlərinin  müxtəlif  ni-
zamlayıcılarının ziddiyyətlərindən qazanc əldə edir
37
.   
 Qeyd  olunmuş  tendensiyalara  baxmayaraq  mütəxəssislər 
maliyyə qloballaşmasının aşağı üstünlüklərini qeyd edirlər
38
:  
1.
 kapitalların effektiv şəkildə təkrar paylanması;  
2.
 dünya bazarında olan kapitallardan istifadə etmək imkanı;  
3.
 xərclərin  səviyyəsinin  aşağı  düşməsi,  əməliyyatlara  yük-
sək sürətdə xidmətin göstərilməsi;  
4.
 risklərin diversifikasiyası;  
5.
 maliyyə sahəsində müasir standartların və texnologiyaların 
tətbiqi.    
Mütəxəssislər  qeyd  edir  ki,  maliyyə  qloballaşması  inkişaf 
edən ölkələrə makroiqtisadi qeyri-sabitliyi azaltmağa imkan verir, 
lakin  onlar  hər  zaman  bu  üstünlükdən  bəhrələnmək  imkanına 
malik olmurlar
39
.  nkişaf etmiş ölkələrin biznes-dövrünün vəziyyə-
ti və digər xarici şoklar inkişaf edən ölkələrə daha çox təsir etməyə 
başlamışlar. Beynəlxalq kapital axınları qəbul edən ölkədə mövcud 
investisiya mühitindən və inkişaf etmiş ölkələrdə makroiqtisadi şə-
raitdən asılıdır.  
Adətən  böhranın  yaranması  iqtisadiyyatın  daxili,  kapitalın 
kənara axını baxımından zəifliyi ilə və iqtisadiyyatı sabit vəziyyət-
dən çıxaran xarici amillərlə şərtləndirilmiş olur. Məsələn, 1997-ci 
ildə baş vermiş Asiya böhranı zamanı xarici amillər kimi Amerika 
dolları  kursunun  Yaponiya  iyenasına  nisbətən  qalxması  və 
                                                                                                             
Regulator.  FSA  OP02./Financial  Services  Authority,  UK.  may,  1999.  –  S.  12-
14.  
37
  Dierick  F.  Supervision  of  mixed  financial  service  groups  in  Europe. 
Occasional paper series/ECB. – 2004. – №20, august. – S. 58
 
38
 Obstfeld M. The global capital market: benefactor or menace? Working paper 
6559. – Cambridge, MA: NBER. – 1998. 
39
  Prasad  E.,  Rogoff  K.,  Wei  S.-J.  and  Kose  M.  Effects  of  Financial 
Globalization on Developing Countries: Some Imperial Evidence. IMF. March 
17, 2003. – http://www.imf.org. 

---

 
61
devalvasiyası  ilə  nəticələnən  Tailand  batına  “hücumu”  ilə  bağlı 
ş
oklar, daxili kimi isə qısamüddətli borcun yüksək həddə çatması, 
kapital  axınlarının  zəif  tənzimlənməsi  və  sıx  regional  əlaqələr
40
 
çıxış  etmişdir;  1998-ci  ildə  baş  vermiş  Rusiya  böhranı  zamanı 
xarici  şok  kimi  Asiya  böhranının  və  neftin  qiymətinin  aşağı 
düşməsinin  səbəb  olduğu  kapitalın  Rusiya  bazarından  kənara 
axını,  daxili  şok  kimi  isə  yüksək  büdcə  kəsiri,  böyük  xarici  və 
daxili  borc,  maliyyə  və  siyasi  institutların  zəifliyi  olmuşdur. 
Bundan sonra böhran zəncirvarı reaksiya ilə yayılmağa başladı (bu 
hadisənin digər adı yoluxma effektidir).  
Tarixin  göstərdiyi  kimi,  artıq  XIX  əsrin  sonundan  etibarən 
maliyyə  böhranları  bir  ölkəni  əhatə  etməyib  qısa  zamanda  digər 
ölkələrə  yayılır.  Buna  bir  çox  halları  nümunə  göstərmək  olar: 
Almaniya  və  Avstriyadan  ABŞ-na  keçən  1873-cü  ilin  böhranı; 
ə
vvəl Amerika fond bazarını sonra isə Avropanı əhatə edən 1929-
cu  ilin  böhranı;  19  oktyabr  1987-ci  ildə  Dow  Jones  indeksinin 
aşağı düşməsi demək olar ki, dünyanın bütün iri fond birjalarının 
iflasına  səbəb  olmuşdur;  daha  gec  baş  vermiş  hadisə  -  Tailandın 
maliyyə çətinlikləri bir neçə Cənub-Şərqi Asiya, Latın Amerika və 
Şə
rqi Avropa ölkələrində böhranlara səbəb olmuşdur.  
Böhranlar  milli  iqtisadiyyatlar  arasında  bir  çox  aşağıdakı 
ə
laqələr  vasitəsilə  yayılır:  malların  və  qiymətli  kağızların 
qiymətlərinin  qalxması  və  aşağı  düşməsi,  qısamüddətli  kapitalın 
hərəkəti,  faiz  dərəcələri,  dünya  mal  ehtiyatlarının  dəyişiklikləri, 
psixoloji  məqsədlər.  Bu  əlaqələr  müxtəlif  formalarda  olub  bir-
birinə  müxtəlif  yollarla  qarşılıqlı  təsir  göstərə  bilərlər.  Bu  gün 
böhranların  yayılma  yolları
41
  kifayət  qədər  tədqiq  olunub,  onlar 
                                                 
40
 Былиняк С.А. Формирующиеся финансовые рынки. – М.: Восточный 
университет
, 2003. – S. 176. 
41
  Прелов  А.Л.  Структурные  валютно-финансовые  кризисы:  механизмы 
возникновения
  и  «трансмиссии»  на  развивающихся  рынках:  дис.  канд. 
экон
. наук: 08.00.14. – СПб., 2005. – S. 136.; Ю.А.А. Специфика междуна-
родного
  распространения  валютно-финансовых  кризисов  в  условиях  гло-
бализации
 мировой экономики: Дис. канд. экон. наук: 08.00.14. – М., 2005. 

---

 
62
ticarət və maliyyə yolları qruplarına ayrılırlar. Beynəlxalq ticarətin 
böhranlara  təsiri  iki:  ikitərəfli  ticarət  və  üçüncü  ölkələrin 
bazarlarında rəqabət istiqamətində həyata keçirilir.  Lakin maliyyə 
yolları  ilə  müqayisədə  onlar  ətalətli  olması  səbəbindən  daha  az 
ə
həmiyyətlidir, çünki xarici ticarət şəraitinin pisləşməsinin ölkənin 
ödəmə  qabiliyyətinə  təsir  etməsi  üçün  xeyli  zaman  tələb  olunur. 
Görünür, xarici ticarət amillərinin əsas təsiri xüsusilə regional in-
teqrasiyada iştirak edən ölkələrin daha da zəifləməsinə səbəb olan 
makro- və mikroiqtisadi risklərin məcmusu və maliyyə bazarlarına 
psixoloji təsir yolları vasitəsilə həyata keçirilir ki, bu da mənfi ha-
disələrin nəticəsində qiymətlərin dərhal düşməsinə səbəb olur.  
Böhranların  zəncirvarı  reaksiyasının  yayılmasının  maliyyə 
yollarını  tədqiq  edən  ekspertlər  böhran  yaşayan  ölkəyə  məxsus 
olan aktivlərlə və bazarlarla  yüksək dərəcəli korrelyasiyaya malik 
olan  aktivlərin  “təhlükəsiz  liman”  axtarışı  yaxud  tələb  olunduqda 
vurulmuş  zərər  nəticəsində  pula  çevrilmənin  əvəzinin  təmin  edil-
məsi  məqsədilə  satılması  ilə  bağlı  olan  ümumi  kreditor  və 
investisiya portfellərinin diversifikasiyası effektini seçirlər. 
Böhranların  yayılmasının  maliyyə  yollarının  təsnifatının  di-
gər  növü  istifadə  oluna  bilər
42
:  “ABC  kanallar”,  yəni  aktivlərlə, 
banklarla və valyuta ilə bağlı yollar. Mahiyyət etibarilə həmin təs-
nifatlar oxşardır. Fərq ondan ibarətdir ki, birinci halda böhranların 
yayılma  mexanizmləri,  ikinci  halda  böhranların  zəncirvarı  reaksi-
yasının baş verdiyi mühit xüsusi seçilmişdir. Maliyyə kanallarının 
böhranların  yayılma  sürətinə  həlledici  təsiri  xüsusi  qeyd  olunur, 
                                                                                                             
–  S.  185;  Goldstein  M.,  Kaminsky  G.,  Reinhart  C.  Assessing  Financial 
Vulnerability: An Early Warning System for Emerging Markets. – Washington, 
D.C.:  Institute  for  International  Economics,  2000.  –  S.  73-84;  Forbes  K.  Are 
Trade  Linkages  Important  Determinants  Of  Country  Vulnerability  To  Crises? 
Working Paper 8194. – Cambridge, MA: NBER. – March, 2001.   
42
 Haizhou Huang. Financial Contagion: ABC Channels. IMF Research Bulletin. 
Sept., 2000, vil. 1, n. 2. 

---