Microsoft Word antibohran-vidadi doc

 
63
lakin ticarət və maliyyə  kapitallarının təsirini müəyyən  etmək çə-
tindir
43
.  
Maliyyə  liberallaşması  şəraitində  kapital  axınlarının  yüksək 
sürətlə  hərəkəti,  milli  nizamlayıcıların  və  beynəlxalq  institutların 
məhdud  imkanları  ilə  bağlı  olan  kapital  bazarının  tənzimlənməsi 
problemləri, həmçinin artıq xatırlanan TMK və TMB dünya miq-
yasında müxtəlif bazarlarda əməliyyatların aparılması imkanlarının 
genişlənməsi  qeyd  olunmalıdır.  TMK  və  TMB  mərkəzi  bankların 
və digər nəzarət orqanlarının tənzimlənməsi vasitələrindən getdik-
cə daha az asılı olurlar. Xüsusi maliyyə institutlarının böyük miq-
darda olan şəxsi vəsaitləri və ehtiyatların cəlb olunması üçün xid-
mət edən maliyyə bazarlarının olduqca böyük həcmi təkrar maliy-
yələşdirmə  vasitələrinin  köməyilə  nizamlayıcı  təşkilatların  təsir 
imkanlarını xeyli məhdudlaşdırır.      
Liberallaşmanın və qloballaşmanın nöqsanlarının təhlili bütöv-
lükdə  C.Stiqlitsin  və  C.Sorosun  əsərlərindən  müzakirə  olunub
44
. 
C.Stiqlitsin  fikrincə,  ticarətin  və  kapital  axınlarının  liberallaşması 
prosesini beynəlxalq səviyyədə nizamlayan daha çox siyasiləşdirilmiş 
institutlara  böyük  maliyyə  kapitalı  yığımlarına,  inkişaf  etmiş 
institusional  struktura  və  sənayeyə  malik  olan  zəngin  ölkələrin 
mənafeyi naminə fəaliyyət göstərən ÜDTT, BVF və ÜDB aiddir.  
Müasir  maliyyə  qloballaşması  prosesinin  xüsusiyyətlərini 
müzakirə edən  C.Soros qeyd edir ki, qlobal maliyyə bazarları bey-
nəlxalq  bazar  sisteminin  mərkəzində  yerləşən  ölkələr,  xüsusilə 
ABŞ üçün faydalıdır. Həmin ölkələr maliyyə və digər xidmətlərin 
təchizatçıları,  bir  çox  transmilli  korporasiyaların  yerləşdiyi  (əsası 
qoyulduğu)  yerdir,  ən  əsası  isə  onlar  qlobal  bazarların  tənzimlən-
məsi və nəzarəti üzrə bütün sistemi idarə edirlər. Bu səbəbdən bü-
tün gəlirlərin böyük hissəsi onlara məxsus olur.  
                                                 
43
  Goldstein  M.,  Kaminsky  G.,  Reinhart  C.  Assessing  Financial  Vulnerability: 
An Early Warning System for Emerging Markets. – Washington, D.C.: Institute 
for International Economics, 2000. – S. 106. 
44
  Стиглиц  Дж.  Глобализация:  тревожные  тенденции:  пер.  с  англ.  –  М.: 
Мысль
, 2003. -  s. 300; Сорос Дж. Тезисы о глобализации//Вестник Европы. 
– 2001. - №2.  

---

 
64
Qlobal  bazarda  mövcud  olan  “oyun  qaydalarının”,  son  ma-
liyyə  böhranları  zamanı  ətraf  ölkələrdə  ardıcıl  böhranların  yaşan-
dığı  bir  halda  mərkəz  ölkələrin  zərər  çəkməməsilə  ifadə  olunan 
ə
dalətsizliyi  xüsusi  qeyd  edən  Soros  və  Stiqlits  qeyd  edirlər  ki, 
beynəlxalq  maliyyə  institutları  ətraf  ölkələrə  qarşı  nəinki  “ədalət-
siz” siyasət yürütmüşlər, eyni zamanda mənəvi risk yaratmışlar və 
bununla maliyyə bazarlarının iştirakçılarını böhran yaşanan ölkədə 
bazarın  dəstəklənməsinə  istiqamətlənən  köməklə  təmin  etmişlər. 
C.Soros  xüsusilə  qeyd  edir  ki,  ABŞ  qlobal  maliyyə  bazarlarında 
şə
xsi  siyasi  maraqlarını  güdərək  Amerikanın  maraqlarını  bütün 
dünyada  müdafiə  edir  və  xüsusilə  neft  biznesi  və  hərbi-sənaye 
kompleksi sahəsində konkret qrupların üstünlüyünü təmin edir.  
Məsələn,  K.L.Rojkovun  əsərində  qloballaşmanın  mahiyyəti 
beynəlxalq rəqabətin yeni mərhələsi kimi müzakirə olunur
45
. Dün-
ya gəlirinin yenidən paylanmasına görə rəqabətin artması, mövcud 
ziddiyyətlərin  kəskinləşməsi  və  qloballaşma  prosesi  ilə  şərtləndi-
rilmiş  yeni  ziddiyyətlərin  yaranması  maliyyə  böhranlarının  ölkə-
lərə  qeoiqtisadi  təsir  vasitələri  sırasında  dünya  gəlirinin  çalarlığı, 
kredit zərbəsi, maliyyə sisteminin sarsıdılması və s. ilə bərabər ba-
xılması zəruriliyini müəyyənləşdirir
46
. Qloballaşma problemlərinin 
təsirinin  təhlilinə  bu  cür  yanaşma  milli  təhlükəsizlik  strategiyası 
çərçivəsində qabaqlayıcı tədbirlərin işlənib hazırlanması zəruriliyi-
ni müəyyən edir. Maraqlı haldır ki, bu yaxınlarda yenilənmiş ABŞ-
nın milli təhlükəsizlik strategiyasında digər ölkələrə nisbətən Rusi-
yaya ABŞ üçün təsirli olan mühüm regionların təsviri ilə müqayisə 
ediləcək  dərəcədə  daha  böyük  diqqət  yetirilmişdir  (bütöv  bir  böl-
mə)
47
. Qarşıdurma dövrünün sona çatmasına baxmayaraq siyasi rə-
qabət güclənir və iqtisadi məqsədlərə nail olmaq üçün istifadə edilir.  
 
                                                 
45
  Рожков  К.Л.  Процесс  глобализации  и  национальная  экономика:  дис.  на 
соиск
. уч. степени доктора экон. наук. – М., 2000.  
46
  Кочетов  Э.Г.  Геоэкономика.  Освоение  мирового  экономического 
пространства
: учебник. – М.: БЕК, 2002. – s. 480. 
47
 The National Security Strategy of the United States of America/ Washington. 
– March, 2006. – S. 39.  

---

 
65
 
II FƏS L  
MÜAS R MAL YYƏ 
BÖHRANLARIN SƏBƏB 
VƏ NƏT CƏLƏR  
   

---

 
66
2.1. MAL YYƏ BAZARINDA BÖHRANLARIN 
SƏBƏBLƏR  VƏ  FADƏ FORMALARI 
 
nkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  iqtisadiyyatları  daha  kiçik 
ölçüləri  ilə  fərqlənirlər,  müəyyən  iqtisadi  sektorlarda  daha  çox 
cəmləşmiş  yaxud  ixrac  olunan  müəyyən  məhsuldan  daha  asılı 
olurlar,  bu  da  həmin  ölkələrin  xarici  qiymət  şokları  baxımından 
zəifliyini əvvəlcədən müəyyən edir.  
nkişaf  etmiş  ölkələrlə  müqayisədə  bütün  inkişaf  etməkdə 
olan  ölkələr  onların  kiçik  qrupu  istisna  olmaqla  miqyasları  kiçik 
olan maliyyə sistemlərinə malikdirlər.  Cəmi 15 inkişaf edən ölkə 
M2-nin dünya həcminin 0,2% həddinə gəlib çatır, ümumi miqdarı 
ümumdünya  qiymətinin  1%  ötüb  keçən  Çin  və  Braziliya  istisna 
olmaqla  aşağı  və  orta  gəlir  səviyyəsinə  malik  olan  bütün  ölkələr 
isə  cəmi  9%  təşkil  edirlər
48
.  Fond  bazarının  kapitallaşma 
göstəricisinin paylanması daha asimmetrik quruluşa malikdir.  
nkişaf etməkdə olan ölkələrin bir çox maliyyə sistemlərinin 
həcmi olduqca kiçikdir.  nkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyəti 
kiçik əhaliyə və zəif inkişaf etmiş maliyyə sistemlərinə malikdir.    
Kiçik  maliyyə  sistemləri  üçün  qeyri-effektiv  fəaliyyət 
səciyyəvidir,  onlar  risklərin  bir  yerdə  cəmləşməsindən  əziyyət 
çəkir  və  xarici  şoklara  qarşı  daha  həssasdırlar.  Kiçik  maliyyə 
sistemləri daha çox xərc müqabilində daha az xidmət təmin edirlər. 
Bu rəqabətin olmaması və iri miqyasda qənaətdən istifadə etmənin 
mümkünsüzlüyü  səbəbindən  baş  verir.  Kiçik  sistemlərin  fəaliy-
yətinin tənzimlənməsi və nəzarəti isə qeyri-uyğun olaraq baha başa 
gəlir
49
.    Kiçik  ölkələr  üçün  maliyyə  imperativlərilə  (qəti  tələbləri 
ilə) müqayisədə siyasi imperativlər daha həlledici əhəmiyyətə ma-
likdirlər.   
                                                 
48
 Финансирование роста: выбор методов в изменчивом мире: пер. с англ. – 
М
.: Издательство «Весь Мир», 2002. – s. 256. 
49
 Bossone B., Honohan P. and Long M. Policy for Small Financial Systems // 
Financial Sector Discussion Paper 6. World Bank, Financial Sector Strategy and 
Policy Department, Washington, D.C., 2001. 

---