141
Müxtəliflik Vahidliyin təzahürü kimi meydana çıxır.
Vahidlik Müxtəlifliyin Mahiyyəti kimi meydana çıxır.
Bu səbəbdən də Muğam həm Vahid Fəlsəfi İdeyadır,
həm də
müxtəlif Fəlsəfi İdeyalar Sistemidir.
Muğamda Musiqi ideyasının daxili inkişafı öz yüksək bədii
ifadəsini tapıb.
Muğamın hər bir pilləsi labüd, təbii, üzvi şəkildə, ardıcıl
surətdə digər pilləni hazırlayır, təzə mövzu rüşeym halında onun
daxilində yetişməyə başlayır, yeni xassələrlə zənginləşir və son
nəticədə İdeyanın təzə pilləsini yaradır.
Bütün pillələr bir yerdə Ali, xüsusi Pilləni hazırlayır – özlərinin
Əksi, İnkarı kimi və həmin Pillə Əzələ Qayıtmaqla başa çatır.
Beləliklə də, Muğam 4 qanunauyğunluqla səciyyələnir:
1. Əsas mövzunun təsdiqiylə.
2. Onun inkişafı və yeni keyfiyyət kəsb eləməsiylə.
3. Yüksək pilləyə qalxmasıyla.
4. Yeni şəkildə özünə qayıtmasıyla.
Vahid Musiqi İdeyası aşkarlaşaraq, inkişaf eləyərək özünün əks
varlığı kimi Yüksək Pilləyə çatır və öz Əzəli vəziyyətinə qayıdır.
İdeya öz əksinə çevrilir və yeni şəkildə özünə qayıdır –
musiqidə dialektik dərk etmənin dahiyanə nümunəsiylə rastlaşırıq
Muğamda.
5
Muğam – İnsanın ruhani mahiyyətinin
Zirvə səviyyəsində
ifadəsidir.
Sənət tarixində Muğam səviyyəli İnsanı dərk etmə qüdrətinə rast
gəlmək çətindir.
Bənzərsiz idraki, hissi zənginliklə rastlaşırıq Muğamda: Kədər,
Ülvilik Ehtirası, Heyrət, Özünütəsdiq harayı, Vəcd, Özünüdərketmə,
Özünütəmizləmə, Vəhy kimi Ruhani keyfiyyətlər özünün bənzərsiz
ifadəsini tapır Muğamda.
Aydınlıq və mürəkkəblik, Coşğunluq və Mehr –
bütöv Ruhanilik,
İdeallıq, Ülvilik – Muğamda Vahidləşir.
142
Hədsiz dərəcədə Hissi sənət olan Muğam, həm də hədsiz dərəcədə
İdraki sənətdir – Həqiqəti, həqiqi Həyatı, həqiqi İnsanı dərk edən.
Hisslərin İdrak tərəfindən idarə olunmasına əlçatmaz nümunə,
dahiyanə arxitektonika kamilliyinə, tamla hissənin vəhdətinə, üzvi
keçidlər ahənginə çatmış Sənət.
Hisslə İdrakın, Müdrikliklə İlhamın birliyi.
Dahiyanə sintez zirvəsi!
Bir tərəfdən – Rica, Etiraf musiqisi.
Digər tərəfdən – Möhtəşəm Ehtizaz musiqisi.
Duyğu, Zəka və İradə vəhdəti.
«Həqiqət Ehtiraslı Zəkada dərk olunur» – deyir Muğam.
«Ali Ehtiras – Zəkalıdır» – deyir Muğam.
«İradə Ehtiraslı Zəkanı aşkara çıxarır» – deyir Muğam.
Muğam Fəlsəfə dilində danışır.
6
Muğam Sabitliyin və Dəyişkənliyin qarşılıqlı əlaqəsi əsasında
qurulur. Əvvəldə əsas təqdim olunmuş musiqi İdeyası daim təkrar
olunur.
Eyni zamanda hər şöbənin musiqi mövzusu təkrar olunur.
Həm əsərin bütöv ideyası, həm də hər şöbənin
mövzusu daim
dəyişir, variasiyalaşır, zənginləşir və son nəticədə yenidən özlərinə, öz
əzəli Mahiyyətlərinə («Substratlarına») qayıdırlar…
Muğamda
dəyişkənlik Mahiyyətin daxili imkanlarının, poten-
siyasının
aşkarlanma biçimi kimi meydana çıxır,
sabitlik –
Üzə çıxanın, Zahirinin daxili Mənasını ifadə eləyir.
Mahiyyət Dəyişkənlik vasitəsiylə aşkara çıxır.
Dəyişkənlik Mahiyyət vasitəsiylə Mənalanır.
Həyat Muğamda Daxiliylə Aşkarın birliyi kimi qiymətləndirilir.
Mahiyyət –
Aşkarlıq imkanıdır.
Aşkarlıq – Mahiyyətin ifadəsidir.
İnkişaf, dəyişkənlik, variasiyalar vasitəsiylə Mahiyyət aşkarlanır.
Əsas İdeyaya yenidən qayıtmaq – Mahiyyətə qayıtmaqdır…
İdeala, Kamilliyə, Mütləqiliyə yüksəlmək İnsani Mahiyyəti
təsdiq etmək deməkdir.
143
İnsan Mütləqə çatanda özünə çatır.
Muğam İnsanın öz Mahiyyətinə çatmaq ehtirasını, həm də onun
gerçək mövcudiyyatıyla İdeal Mahiyyəti arasında
nəhəng səddi
göstərir…
Muğam Mahiyyət Sabitliyi və Mövcudluq dəyişkənliyi
haqqında hekayətdir.
Beləliklə də Muğamda Sabitliyin və Dəyişkənliyin qarşılıqlı
əlaqəsi, dialektikası aşağıdakı məqsədlərə xidmət eləyir:
1. Musiqi İdeyasının çoxcəhətli imkanlarını aşkara çıxarır.
2. Həmin müxtəlifliyin Mahiyyətini açıb göstərir.
3. Mahiyyətlə Mövcudluq arasındakı Ümumi və Fərqli
keyfiyyətləri mənalandırır.
4. İnsani həyatın musiqi rəmzini yaradır.
7
Muğam – həm Eposdur, həm Dramdır, həm də Lirikadır.
Eposdur, çünki İnsan Ruhunun hünərindən danışır.
Dramdır, çünki İnsanın gərgin, ardıcıl üzvi özüylə döyüşündən
danışır.
Lirikadır, çünki Kamillik eşqinin riqqətindən danışır.
Muğam tək Leytmotiv, Baş mövzu vasitəsiylə yox, həm də
Nəqledənin surətiylə vahidləşir.
Nəqledən
mütəfəkkir və şairdir, dünyanın ağını-qarasını görmüş,
Müdrikliyi Ehtirasla, Biliyi Təblə birləşdirən…
Muğamın əvvəlində o, hekayətdən ayrılır, hadisələrin obyektiv
təsvirçisi səviyyəsindən kənara çıxmır.
Sonrakı pillələrdə o, hekayətlə birləşir, onun Qəhrəmanına çevrilir,
Ruhani Kamillik dərəcəsinə qalxır; – Muğamın sonunda o,
təzədən
obyektiv təsvirçi roluna qayıdır.
Beləliklə də Nəqledənin Yolu Muğamın dialektik Quruluşuna
uyğundur.
Obyektiv təsvirçi sonralar nəqletmə subyektinə çevrilir, öz əvvəlki
rolunu inkar eləyir, ancaq nəticədə yenidən öz əvvəlki səciyyəsinə
qayıdır…
144
Əsərin əvvəlində o, adi hekayətçidir,
başqa pillələrdə hekayətin
Qəhrəmanına çevrilir, sonra öz nəqledici xassəsinə.
Muğam Mütəfəkkir ağlıyla dərk olunmuş, Şair qəlbiylə
duyulmuş İnsani dünyadır.
Muğam – səslə ifadə olunmuş Şairanə Fəlsəfədir.
8
«İztirabdan Sevincə!» – deyir Qərb klassik musiqisi Bethovenin
diliylə.
«İztirabdan – Kamilliyə!» – deyir Muğam.
«İztirabın Qiyməti Sevincdir!» – deyir klassik Qərb musiqisi.
«İztirabın qiyməti – Kamillikdir!» – deyir Muğam.
İradənin Qələbəsiylə aradan qaldırılır Faciə Qərb klassik
musiqisində.
İdeala yüksəlməklə aradan qaldırılır Faciə Muğamda…
İnsandan kənar güclə müəyyən olunurdu Faciəvi münaqişə Qərb
klassik musiqisində.
Özüylə daxili Döyüşlə müəyyən olunur Faciəvi
münaqişə
Muğamda.
«Taledən Yüksəyə qalxmaq!» – Qərb klassik musiqisinin meyarı
budur.
«Özündən Yüksəyə qalxmaq!» – Muğam meyarı budur.
Özünütəsdiq Qəhrəmanlığını tərənnüm eləyirdi Qərb klassik
musiqisi.
Özündənkeçmə Qəhrəmanlığını tərənnüm eləyir Muğam.
«İztirab – özgələşmə Pilləsidir!» – deyir klassik Qərb musiqisi.
«İztirab – İdrak Pilləsidir!» – deyir Muğam.
«Faciə – antiinsanidir!» – deyir klassik Qərb musiqisi.
«Faciə – Ülvi Ruhun Təbii Vəziyyətidir!» – deyir Muğam.
«Faciə – qeyri-idrakidir!» – deyir klassik Qərb musiqisi.
«Faciə – Zəruridir!» – deyir Muğam.
Faciəviliyin iki biri-birinə zidd konsepsiyaları!..
Birincidə İradə Möhtəşəmliyi, ikincidə İradə Ruhaniliyi təsdiq
olunur.
