XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN
GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ
105
səylərin atrması təkcə Avropanın düçar olduğu son qaz böhranı
ilə bağlı deyil. Məsələ ondadır ki, yaxın 20
il ərzində təkcə
Avropada qaza olan illik tələbatın 450-dən, təxminən 600
milyard kubmetrə çatacağı proqnozlaşdırılır. Bütün dünyada
təbii qaza tələbatın günü-gündən artması isə, bu sahədə inhi-
sarçı mövqedən çıxış edən Rusiya kimi ölkələrdən asılılığın
daha da güclənməsi anlamına gəlir. Hazırda Avropa ölkələri öz
tələbatının yalnız üçdən birini (təxminən, 150 milyard kub
metrini) Rusiyadan alınan “mavi yanacaq” hesabına ödəyir və
intensiv şəkildə yeni-yeni enerji mənbələri axtarışını davam
etdirir.
§2.2. Xəzər hövzəsinin mövcud və perspektiv neft-qaz
kəmərləri, region və dünya ölkələrinin transmilli enerji
ixracı siyasətinin xarakteristikası
Xəzər hövzəsinin dünya bazarları ilə neft və qaz kəmərləri
layihələrinin şaxələndirilməsi işi SSRİ dağılandan sonra vüsət
almağa başladı. O vaxta qədər Xəzər hövzəsinin İrana
aid olan
14%-lik hissəsi istisna olmaqla, dənizdən və sahil respublikala-
rının ərazisindən çıxarılan enerji resurslarının əksər hissəsinin
dünya bazarlarına nəqli SSRİ-nin vahid enerji ixracı siyasəti
çərçivəsində həyata keçirilirdi və bütün ixrac siyasəti bir
mərkəzdən idarə olunurdu. fəaliyyətə sövq edən mühüm amil
hesab oluna bilər.
SSRİ dağılandan sonra hövzənin Azərbaycan, Qazaxıstan
və Türkmənistan kimi ölkələri də Rusiya ilə yanaşı, öz enerji
məhsullarını dünya bazarlarına çıxarmaq məqsədilə boru kə-
mərləri rəqabətinə qoşulur, Qərb
ölkələri ilə müstəqil geoiq-
tisadi münasibətlər yaratmaq, bu sahədə Rusiyanın geoiqtisadi
ƏL İ H ƏS ƏNOV
106
təsirindən çıxmaq yerli ölkələrə həm öz məhsullarına sahib
olmaq, onu əlverişli şərtlərlə dünya bazarlarına çıxarmaq və
gəlir əldə etmək anlamında, həm də müəyyən mənada müstə-
qilliklərinin təmin olunmasında əlavə qarant kimi istifadə et-
mək baxımından lazım idi. Əlbəttə, Rusiya onların bu istək-
lərinə və cəhdlərinə müqavimət göstərərək, özünün enerji
resursları və ixrac kəmərləri vasitəsilə bu ölkələrin həm
Cənub-Şərq (Çin, Yaponiya, İran və s.), həm də Qərb (Aralıq
dənizi və Avropa) istiqamətindəki əksər təşəbbüslərinə qıs-
qanmağa, onların enerji istehsalı və ixracı sahəsindəki istənilən
fəaliyyətini öz təsiri altında
saxlamağa, ən azından bu ölkələrin
enerji resurslarını Rusiya ərazisi vasitəsi ilə həyata keçirməyə
çalışırdı.
86
Hövzənin karbohidrogen ehtiyatlarının dünyaya açılması
və sərbəst istifadəsi qarşısıalınmaz prosesə çevrildikdən sonra
istehsal olunacaq alternativ məhsulların dünya bazarlarına ixra-
cı ilə bağlı fərqli mövqelər və müxtəlif təkliflər ortaya çıxmağa
başladı. Həmin dövrdə mütəxəssislər daha çox iki əsas ideya
və istiqamət üzərində müzakirə aparırdılar. Bunlardan
, birin-
cisi- şərti olaraq Rusiya variantı adlandırılan layihə idi. Bu
ideyanı bölgədə təkidlə Rusiya irəli sürürdü və bölgə ölkələ-
rinin dəstəyini qazanmaqla
reallaşdırmağa çalışırdı. Rusiya
hövzəsi SSRİ dövründən fəaliyyət göstərən köhnə neft kə-
mərlərini bəzi sahələr üzrə qismən
genişləndirmək və yenidən
qurmaq yolu ilə, Xəzərin hər iki sahilində hasil ediləcək əsas
neft məhsullarını Novorossiyskdəki limana, oradan da Qara
86
Жильцов C.C.. Трубопроводы Каспийского региона: Состояние и
перспективы // Каспий- территория развития. Материалы международной
конференции «Каспий- территория развития». Г. Астархан, 15 марта 2011
г. c.54-57.
XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN
GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ
107
dəniz boğazları vasitəsilə Avropaya ixrac etməyi təklif edirdi.
Həmin variant çərçivəsində Xəzərin Azərbaycana aid Cənub
hissəsindən istehsal edilən əsas neftin ixracını köhnə
Bakı-
Novorossiysk ,
Orta Asiya neftini isə
Tengiz-Novorossiysk və
Uzen-Samara neft kəmərləri təmin etməli idi. (Bax: Xəritə)
Rusiya Azərbaycanın Xəzər dənizində çıxartdığı neft və
qaz resurslarını Bakı-Novorosiysk istiqamətinə yönəldərək, bir
tərəfdən onların ixracından gələn tranzit haqlarına şərik çıx-
maq, digər tərəfdən isə Azərbaycanın Qərblə enerji əlaqələrini
öz əlində saxlamaq istəyirdi. Məsələ burasındadır ki,vaxtilə
Xəzər hövzəsində,
ilk növbədə, Bakıda hasil edilən neft və qaz
ehtiyatları SSRİ-nin daxili tələbatını ödəmək üçün istifadə
edildiyindən, bu məhsullar müxtəlif daxili vasitələrlə və kə-
mərlərlə yalnız Rusiyaya və digər sovet respublikalarına da-
şınırdı. SSRİ-nin süqutundan sonra da Moskva bölgənin enerji
daşıyıcılarının nəqli üçün ənənəvi marşrutların saxlanılmasına
və bununla da, bütün bölgə ölkələri üzərində özünün mövcud
geoiqtisadi təsir mexanizmlərinin qorunub saxlanmasına çalı-
şırdı. Ona görə də ilk gündən Rusiya Xəzər hövzəsinin zəngin
enerji ehtiyatları üzərində nəzarəti saxlamaq üçün müxtəlif
vasitələrdən və yollardan istifadə etməyə çalışırdı. Azərbaycan
və Qazaxıstanın Qərb şirkətləri ilə Xəzərin hər iki sahilində
transmilli neft-qaz layihələrini həyata keçirməyə başlaması və
birincinin Avropa bazarları istiqamətində alternativ
ixrac mar-
şurutlarının yaradılması istiqamətində nümayiş etdirdiyi fərqli
mövqe ilk gündən Rusiyanın ciddi müqaviməti ilə üzləşdi. Bu
ölkənin bəzi xarici və daxili siyasət strukturları, rəsmi və qeyri
rəsmi dairələri bir-birinin ardınca müxtəlif antiazərbaycan
bəyanatları səsləndirməyə başladılar. Həmin dövrdə Azərbay-
can tərəfinin ciddi səyi və bəzi iqtisadi güzəştlərə getməsi ilə
Rusiya dairələrinin aqressiv mövqeyini bir qədər yumşaltmaq
ƏL İ H ƏS ƏNOV
108
mümkün oldu. Rusiyanın tranzit və geosiyasi maraqlarını tə-
min etmək məqsədilə,
“Bakı-Novorossiysk kəmərinin yenidən
istifadəsi” ilə bağlı 1997-ci ildə Rusiya ilə Azərbaycan arasın-
da xüsusi Şaziş bağlandı. Bakı-Novorossiysk kəməri o dövrdə
Azərbaycana qətiyyən lazım deyildi
və onun tranzit şərtləri nə
onu, nə də ki, Xəzərdə birgə iş apardığı digər tərəfdaşları qane
etmirdi. Bu kəmər nə iqtisadi, nə də ki, geosiyasi cəhətdən
sərfəli deyildi. Onun
həm tranzit xərcləri çox yüksək idi, həm
Azərbaycanın təmiz və keyfiyyətli neft brendi Novorossiyskdə
Qazaxıstanın Tengiz yataqlarından daxil olan az keyfiyyətli və
kükürdlü neftlə qarışdırılaraq brend qiymətindən salınırdı,
həm də ki, Rusiya ərazisi ilə gələcəkdə əsas neftin ixracı
ideyası nə Azərbaycana, nə də ki, Avropalı tərəfdaşlara heç bir
yaxşı geosiyasi divident vəd etmirdi, əksinə daimi geosiyasi
təzyiq mexanizmi yaradırdı. Odur ki, Rusiya ilə neft ixracına
dair bağlanan bu müqavilə sadəcə olaraq bu ölkəni qismən
sakitləşdirmək və Xəzərdə həyata keçirilən nəhəng transmilli
layihələrə mane olmaqdan çəkindirmək məqsədi daşıyırdı.
Əslində Rusiya 90-cı illərin sonunda Azərbaycanın dünya-
nın aparıcı dövlət və neft şirkətləri ilə Xəzər hövzəsində real-
laşdırdığı transmilli layihələrə və yeni neft-qaz kəmərləri ide-
yasına dünya səviyyəsinə ciddi maneçilik göstərmək iqtidarın-
da deyildi. Həmin dövrdə xüsusi beynəlxalq dəstək qazanan
Azərbaycana qarşı çox ciddi təzyiqlər göstərmək də çətin idi.
Odur ki, Rusiyanın bəzi praqmatik düşüncəli dairələri Bakı-
Novorossiysk kəməri ilə bağlı heç olmasa onun üzərinə bəzi
öhdəliklər yükləmək istiqamətində çalışırdı. Məhz elə bu məq-
sədlə Rusiya 1997-ci ildə təkidlə tələb edirdi ki,
Azərbaycan öz
neftinin heç olmasa bir hissəsini (təxminən ildə 10 milyon ton)
on beş illik məcburi öhdəlik götürməklə, Rusiya tərəfinin
müəyyən etdiyi tariflə Novorossiysk marşrutu ilə dünya ba-