33
əsərləri ədibin bədii yaradıcılığında, həm də nəsrimizin inkişaf
tarixində bütün parametrləri ilə, istər ideya-məzmun, istərsə də
poetik baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. “Məkubati Şeyda
bəy”də kimin danışması məlumdur. Müəllif də var, təhkiyəçi
də.”Müəllimlər iftixarı”nda hekayət naməlum hekayəçi təhkiyəsi ilə
başlayır. Amma təsviri və informativ təhkiyə epizodlarında isə
hekayəçi Şeyda bəy haqqında kənar bir şəxs kimi danışır.
S.M.Qənizadə Şeyda bəyin timsalında ümumiləşdirmə aparmağa
müvəffəq olaraq arzu və istəklərini də digər surətlərin timsalında
ustalıqla vermişdir.
“Allah xofu” hekayəsi də nəsrimizdə dövrü üçün çox qiymətli
bir nümunələrdəndir. Oxucu hekayədə Məşədi Əsgərlə bir payız
gecəsində küçələrdə ümidsiz gəzərək balaları üçün ruzi axtardığı
zaman tanış olur. Qırx yaşında olan bu dərbəndli biçarə on iki ya-
şında Bakıya gəlib, neft gəmilərinin birində muzdurluğa başlamışdı.
“Qaranlıq payız gecəsi idi. Şimal yeli küçələrin toz-torpağını
hirslə divarlara çırpırdı. Həmin boğanaq içrə fənərlərin işığı
qaranlıq çöldə qurd gözü kimi gah batıb, gah işıldayırdı”
1
. Hekayə
bu cümlələrlə başlayır. İlk andan müəllif qəhrəmanın taleyinin necə
olduğu, hansı mühitdə yaşadığı, qarşıda zavallını keşməkeşli günlər
gözlədiyinə işarə edir. Yazıçının Məşədi Əsgərin yaşadığı məkana
Qanlıtəpə adı verməsi də təsadüfi deyildir. Bütün bu adlar da
gözlənilən situasiyalar üçün zəmin yaradır. Digər müasirləri kimi bu
ədəbi priyom S.M.Qənizadə tərəfindən düşünülərək, bilərəkdən
atılmış addımdır. Hekayə Y.Vəzirin “Cənnətin qəbzi” əsəri ilə
səsləşir. Hər iki hekayədə Allah xofu qəhrəmanları pis vəziyyətdə
qoyur. Biri cənnətə düşmək üçün, digəri isə oğurladığı çamadana
görə peşimançılıq çəkir, Allahdan qorxur, axirət dünyasında ona nə
cavab verəcəyini düşünür.
“Allah xofu” hekayəsinin bədii quruluşunda naməlum hekayəçi
yoxdur. Təhkiyəçi müəllifdir. Ümumən, hər bir əsərdə müəllif
obrazının iştirak etdiyini nəzərə alsaq (bizcə, müxtəlif formalarda),
burada qeyri-adiliyin nədən ibarət olduğu aydın görünməz, əslində
1
“Cənnətin qəbzi” toplusu. S.M.Qənizadə. Allah xofu, Bakı, 1986, s.193-
219
34
təhkiyənin quruluşundakı bu qeyri-adilik prinsipial xarakter daşıyır.
Diqqətlə nəzər yetirdikdə bədii əsərlərdə müəllif obrazı arasında
yaxınlıq olur. Hekayənin bütövlüyü, tamlığı bədii-estetik kom-
ponentlərini əhatə edən təhkiyə problemində daha aydın nəzərə
çarpır. Təhkiyə real həyatın əsasında yaradılan, öz məntiqi və
qanunauyğunluqları olan bədii həyatın hadisə və ya əhvalat istiqa-
mətlərində danışılması, yaradılan bədii həyatın satirik tərəflərinin
(peyzaj, interyer, informativ və ya lirik haşiyələr və s.) ədəbi
təşkilidir. Vizual sənətdən və dram növündən fərqli olaraq, epik növ
kiminsə nə haqqındasa təfərrüatına qədər danışmasıdır. Danışanın
kimliyinin, təhkiyənin strukturunun müəyyənləşdirilməsi bədii
əsərin poetik sisteminin də, ideya məzmun istiqamətinin də düzgün
mövqedən başa düşülməsi və təhlili üçün ilkin mərhələdir. Məşədi
Əsgərdə güclü inam vardır. Bu inam Allahadır və onu düşdüyü
əzablardan inamı xilas edir. Oğurlanan pulun faizini ona verirlər.
Nəticədə tale üzünə gülür. Hacı olur, mülk tikdirir, uşaqlarını
oxutdurur, gəmi alıb var-dövlət sahibi olur. Amma bir nüansa da
diqqət yetirilməlidir ki, bütün dua edənlər, qəlbində Allah xofu
gəzdirənlər xoşbəxt olmur. Elə “Cənnətin qəbzi”indəki usta, baş-
maqçı Ağabala kimi. Ağabala Allah xofunun qurbanı oldu. Məşədi
Əsgərsə var-dövlət sahibi. Cəmiyyətdə tənzimləyici funksiyada
çıxış edən, insanların dünyagörüşünə, mənəviyyatına və davranış
normalarına təsir göstərən mifoloji dini motivlər burada itmir.
Məşədi Əsgər hansı vəziyyətə düşürsə, gülüş doğurmur. Oxucu
başmaqçı Ağabalanın halına acısa da, burada kinayə, istehza da yox
deyil.
XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində bədii nəsrin inkişafına
çalışan yazıçıların çoxu Avropa və rus elmini, mədəniyyətini yaxşı
mənimsəmiş, hazırlıqlı qələm sahibləri idi. Bizcə, XIX əsrin II
yarısı və XX əsrin əvvəllərinə aid Güney Azərbaycanda da bədii
nəsr həmin klassik nəsrin ənənələri üzərində formalaşmışdır.
M.F.Axundov ədəbi məktəbinin nümayəndələri Ə.Talıbov və
Z.Marağalı Güney Azərbaycandan Qafqaza gəlmiş, Avropa ölkə-
lərində, Rusiyada olmuş, dünya mədəniyyəti ilə yaxından hali olan
şəxslər olmuşlar. Onların “İbrahimbəyin səyahətnaməsi”, “Talibinin
gəmisi” və ya “Əhmədin kitabı”, “Xeyirxahlar yolu” əsərlərində
35
İranın, xüsusən də Güney Azərbaycanın siyasi-iqtisadi, mədəni-
mənəvi, tarixi vəziyyəti, xalqın istək – arzuları və mübarizəsi, bəşə-
riyyətdə gedən dinamik dəyişikliklər – elmin, texnikanın inkişafı,
ziyalıların maarifçilik ideyaları, despotizmin ifşası, dinə münasibət,
qadın azadlığı, əlifba islahatı ideyası və başqa problemlər öz bədii
əksini tapmışdır. Xüsusilə, İbrahimbəyin səyahətnaməsi”ndə dövrün
ümdə problemləri önə çəkilirdi. Əsərlərdə kəskin satirik ruh, açıq
tənqid, eyhamlar, kinayə, sarkazm dərəcəsinə çatır. Bütövlükdə isə
hər iki əsər fars dilində ilk romanlarımız olmaqla maarifçilik
istiqaməti, yeni janr xüsusiyyətləri ilə də diqqəti çəkir.
Ə.Talıbovun “Talibinin gəmisi” yaxud “Əhmədin kitabı” ro-
manı yazıçının illərlə müxtəlif dillərdə oxuyub öyrəndiyi, səya-
hətlərdə gördüyü, alimlərdən, filosoflardan eşitdiyi elmi biliklərin
əsasında qələmə alınmışdır.
İstər Z.Marağalı, istərsə də M.Ə.Talıbov öz əsərlərində vətən-
lərinin dərd bəlasını problem kimi tam kəskinliyi ilə qoyurlar.
M.Ə.Talıbov parlamentli, demokratik quruluşlu Qərb dövlətlərinin
tərəqqisi önündə şah istibdadının və irticaçı dairələrin uçuruma
sürüklədiyi Azərbaycanın, İranın geriliyini tam çılpaqlığı ilə tənqid
atəşinə tuturdu. Müəllif ölkənin ictimai geriliyini, cəhalətin,
səbatsızlığın səbəbini cəmiyyətdə, məktəblərin olmamasında, təh-
sildən, maarifdən xəbərsiz qalmalarında görürdü. Əsərdə yaltaqlıq,
qorxaqlıq, ikiüzlülük, fərarilik kimi mənfi, insan xarakterinə yad
olan xüsusiyyətlər də tənqid olunur. “Talibinin gəmisi” romanında
ata 7 yaşlı oğlunu “əlifbanın çətinliyi və təlimin vəziyyətinin nizam-
sızlığı üzündən hələ üç il də məktəb qoymayacağını bildirir”.
Elmin, təhsilin, maarifin geriliyini M.F.Axundov ərəb əlifbasının
qüsurlarında gördüyü kimi, “Xeyirxahlar yolu” romanında
M.Ə.Talıbov qəhrəmanı mühəndis Mirzə Möhsün xanın dili ilə bu
əlifbanı “Zülmət və cəhalət bəlası”, Z.Marağalı “İbrahimbəyin
səyahətnaməsi”ndə Yusif əminin dili ilə “çox çətin və mənasız”
hesab edir. M.Ə.Talıbovun “Xeyirxahlar yolu” romanında İrandakı
feodal özbaşınalığının, zülm və hüquqsuzluğun satirik ifşası bədii
həllini tapmışdır. İstibdad girdabında çabalayan kəndlilərin həyat
tərzi bütün Azərbaycan xalqının çəkdiyi zülmlü günlər, əsərdə ürək
ağrısı ilə söylənilir. Bunlar elə qlobal məsələlərdir ki, onları islah
Dostları ilə paylaş: |