Microsoft Word Beynelxalq munasibetler doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
247 Super güc mərkəzi böyük və planetar ərazilərdə, eləcə də quru və su ərazilərində digər dövlətlərə nisbətən çox böyük gücə və potensiala sahib olur. Super güc mərkəzi dünya siyasətində, eləcə də beynəlxalq münasibətlərdə bütün subyektlərə təsir etmək imkanına malik olan dövlət və ya dövlətlər ittifaqı hesab olunur. Dünyanın qlobal siyasəti məhz super dövlətlər tərəfindən reallaşdırılır. Dünyanın qloballaşma mərkəzində aparıcı, əsas istiqamətləndirici mərkəz kimi super gücə malik olan dövlət dayanır. Bu dövlətin hərtərəfli imkanları digər dövlətin imkanlarına, potensialına təsir ed tш TfЦbnsəəшəəш 248 Avroasiya məkanında yerləşmiş, 2000-ci ilin başlanğıcından əvvəlki qüdrətini bərpa etməyə çalışan Rusiyanı da müəyyən parametrlərinə görə super güc mərkəzi kimi qəbul etmək olar. Rusiya məkan üzrə coğrafi yayılan güc mərkəzidir. Hətta bu mərkəzlərə Çin də öz gücünə görə yaxınlaşmaqdadır. Çinin iqtisadiyyatı dünyada ikinci yerdə qərarlaşıb. (Qeyd: 2009-cu ildə Çin enerji şirkətlərində və elektro- enerji şirkətlərində sərmayə qoyuluşuna görə birinci yerdə qərarlaşmışdır. Xammal və material resurslarına sərmayə qoyuluşuna görə isə ikinci yerdə yer tutmuşdur. 2009-cu ildə yazılan elmi məqaləyə əsasən, son iyirmi ildə Çinin Ümumdaxili məhsul artımı ildə orta hesabla 9,9 faiz təşkil etmişdir. 2000-2009-cu illər ərzində dünyanın Ümumdaxili Məhsul istehsalında Çinin payı 3,7 faizdən (ABŞ dolarının nominal dəyəri ilə ifadə olunarkən) 8,1 faizə qədər yüksəlmişdir. 1 Lakin o da qeyd olunur ki, gələn onillikdə (2019) Çin iqtisadiyyatının artım tempi aşağı düşəcək və orta hesabla 7,5 faiz təşkil edəcək. Lakin buna baxmayaraq, belə hesab olunur ki, 2019-cu ildə Çinin ümumdünya məhsul istehsalında payı 14,9 faizə qədər yüksələ biləcəkdir. Bu anda ABŞ-a yaxınlaşma baş verəcəkdir. Ehtimal olunur ki, ABŞ-ın 2019-cu ildə dünya məhsul istehsalında payı 19,4 faiz təşkil edəcəkdir. 2 Lakin iqtisadiyyatın sürətli artım tempinə baxmayaraq, Çində adambaşına düşən ümumdaxili məhsulun məbləği 11,644 dollar təşkil edə biləcəkdir ki, bu amil də ABŞ-la müqayisədə cəmi 20 faiz təşkil edəcəkdir. 3 1 Экономика Китая: его сильнейшее оружие или слабое место? Дэвид Сноудон, «Бизнес монитор интернешнл», рассуждает о том, как рост экономической активности Китая неразрывно связан с перспективами безопасности этой страны. http://www.nato/int/docu/review/2009/Asia/rise china geopolitical/RU/index.htm 2 Həmin məqalə. 3 Həmin mənbə. 249 Belə qənaətə gəlmək olar ki, Avropa nəhəngləri olan dövlətlər (Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya), Asiyada Yaponiya və Cənubi Koreya, Avstraliya kimi dövlətlər ayrı- ayrılıqda super dövlətlər ola bilməzlər. Məsələn, Yaponiya və Almaniya iqtisadi cəhətdən güclü inkişaf etmiş dövlətlərdirlər. Lakin buna baxmayaraq super güc mərkəzinə xas olan xüsusiyyətlərin bir çoxuna sahib deyillər. Həmin dövlətlər nüvə silahlarına malik deyillər, hərbi-sənaye kompleksi Rusiya, ABŞ və Çindəki olduğu həcmdə və səviyyədə deyil, böyük əraziyə, kifayət qədər təbii sərvətlərə malik deyillər. Bu dövlətlərin təsiretmə imkanlarının radiusu, yəni coğrafiyası da super dövlətlərə nisbətən aşağıdır. Məsələn, Almaniya, Yaponiya, eləcə də Fransa postsovet məkanına, Asiya regionuna Rusiya qədər təsir edə bilməzlər. Eləcə də dünyanın bütün regionuna geosiyasi təsir imkanlarına malik olan ABŞ-la bu dövlətləri eyniləşdirmək düzgün deyil. Təsiretmədə koordinasiya amilləri mühüm rol oynayır. Koordinasiya uyğunluğu və uyğunsuzluğu yaradır. Uyğunluq prinsipləri böyük mərkəzlər ətrafına kiçik mərkəzləri cəlb edir. Bu prinsiplər sayəsində dövlətlər cəmləşmə xassələrinə malik olur. İnkişafı nisbətən zəif olan dövlətlər uyğunluq prinsipinə görə bir-birinə yaxınlaşmaq məcburiyyətində qalır. Məsələn, Rusiya bu uyğunluq prinsipindən irəli gələrək, postsovet məkanını öz ətrafında saxlamaq imkanlarına malik olur. Bununla yanaşı, mədəni və sivil inkişaf xüsusiyyətlərinin uyğuluğuna görə Avropa İttifaqı formalaşa bilir. ABŞ super güc mərkəzi olaraq, öz valyutasından istifadə edərək, dünya malliyyə sisteminə və iqtisadiyyatına təsir etmək imkanlarına malik olur. ABŞ valyutası dünya iqtisadiyyatının aparıcı vasitəsinə çevrilmişdir. Digər böyük dövlətlər rəqabət fonunda dünyada alternativ valyutanın da yaradılması (“Avras”) ideyasını ortaya atmışdılar. 250 Regional gücün formalaşması Regional güc mərkəzlərinə o dövlətlər aid edilə bilir ki, həmin dövlətlər regionda təsir imkanları baxımından daxili güc imkanlarını əks etdirən amillərin bir çoxuna sahib olsun. Məsələn, Türkiyə bu baxımdan regional güc mərkəzi kimi qəbul edilir. Türkiyə ərəb dünyasına, türk dünyasına, müsəlman aləminə; coğrafi məkan kimi-Mərkəzi Asiyaya, Qara-Aralıq dənizi regionlarına, Qara-Xəzər dənizi region- larına təsir etmək imkanlarına malikdir. Türkiyə dünyanın “siyasi bel qurşağı”nda yerləşən güc mərkəzidir. 1 Bu dövlətlərin daxili və beynəlxalq resursları bir və ya bir neçə regiona təsir etmək imkanlarına malik olur. Regional gücün formalaşması əsasən dövlətin daxildə və beynəlxalq aləmdə gücünü təsnif edən, gücünü formalaşdıran resurslardan asılı olur. Regional gücün formalaşmasında böyük dövlətin –güc mərkəzinin regionda həyata keçirdiyi iqtisadi layihələri böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bununla yanaşı, qeyd etmək olar ki, dövlət öz iqtisadi potensialına görə ətrafda yerləşən digər dövlətin potensialını da öz tərəfinə çəkir. Regionun güc mərkəzi bir tərəfdən öz potensialını təşkil edən resurslarını, məsələn, sərmayəsini regionun digər dövlətinin iqtisadiyyatına cəlb edir, eləcə də kiçik gücə malik olan dövlətlərdən resursları qəbul edir. Bu anda asılılıq sistemini formalaşdırmış olur və regional güc bu imkanlardan istifadə edərək özünün potensialını gücləndirir. Güclənmiş dövlət bütün resurslarından istifadə edərək öz ətrafında yerləşən dövlətlər hesabına təsir sferaları yaratmış olur. Məsələn, keçmiş SSRİ-nin rəhbərlik etdiyi sosialist blokunu buna nümunə göstərmək olar. Bu istiqamətdə regional güc formalaşır. Regional mərkəz-regional iqtisadi, o cümlədən ticari, eləcə də infrastruktur, bu baxımdan 1 E.M. Nəsibov. Gələcək dünya düzəni və geosiyasi mənzərə. Siyasi proqnozların əsasları. Ümumi hissə. I kitab. “Elm və təhsil ” nəşriyyatı, Bakı-2013, 544 səh., ss.333-336. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|