Microsoft Word Beynelxalq munasibetler doc

 
159 
 
Dövlətin  xarici  siyasətində  xalqların  psixologiyasının 
təsiri 
 
Dövləti  xalq  (əhali,  sakinlər)  yaradır.  Xalqın  psixologiya-
sına  uyğun  olaraq  həmin  dövlətin  daxili  və  xarici  siyasətinin 
xüsusiyyətlərini  (müsbət  və  ya  mənfi  olmasını,  xoş  və  ya  xoş 
olmamasını)  müəyyən  etmək  olar.  Hər  bir  xalqın  milli 
mentaliteti  (burada  adət-ənənələri  ilə  və  dini  baxışları  ilə 
formalaşan dövlətlər nəzərdə tutulur) onun cəmiyyətinin siyasi 
strukturuna  təsir  göstərir.  Məsələn,  xalqın  dini  baxışlarını 
özündə  əks  etdirən  dini  dövlətlər  yaradılır.  Beynəlxalq  hüquq 
normaları  isə  sivil  və  rasional  normalarla  təmin  olunur. 
Beynəlxalq  münasibətlərdə  “Beynəlxalq  dini  normalar” 
anlayışı yoxdur. 
Güclü  xalqlar  böyük  imperiyalar  yaratmağa  qabil  olublar. 
Məsələn,  ingilislər,  fransızlar,  almanlar,  ispanlar,  ərəblər, 
türklər,  farslar,  çinlilər,  yunanlar,  romalılar  və  s.  Xalqın  milli 
mentaliteti,  ruhu  onun  yaratdığı  dövlətin  gücünüə  təsir 
göstərib.  Güclü  xalqın  möhkəm  iradəsi  həmin  xalqın  güclü 
şəkildə  təşkilatlanmasına  və  geosiyasi  məkanlar  yaratmasına 
xidmət  edibdir.  İmperiyalar  daha  çox  “maşın”  xalqların  xarici 
siyasət fəaliyyətlərinin nəticəsi olub. İmperiyaların yaradılması 
da  güclü  fəaliyyətin  və  iradənin  məhsulu  olubdur.  Xalqların 
sayının  çoxalması  və  tarixən  yayılması  prosesləri  də 
imperiyaların yaradılmasına səbəb olubdur. 
Böyük xalqların imperiya siyasətləri onların məkanlar üzrə 
geosiyasi  sistemlər  yaratmalarına  səbəb  olubdur.  Beynəlxalq 
münasibətlərin  sistemləşməsi  təbii  ki,  beynəlxalq  münasibət-
lərdə  iştirak  edən  xalqların  böyük  miqyasda  iştirak  etmə-
lərindən irəlşi gəlibdir. İmperiyalar siyasəti beynəlxalq aləmdə 
münasibətlər  tarixinin  zənginləşməsinə  gətirib  çıxarıbdır. 
Böyük  xalqlar  və  onlara  məxsus  olan  böyümə  xarakteri  onlar 
tərıfindən imperiyaların yaranmasının əsaslarınlı təşkil edibdir. 

---

 
160 
 
Böyük xalqların daha çox ərazilər əldə etmək siyasətləri və 
ərazilərdə işğallar və zəbtlər hesabına məskunlaşmaları təbii ki, 
ərazilərə  münasibətdə  onların  milli  psixologiyalarını  yara-
dıbıdır.  Məsələn,  ingilislərin  dünyada  geniş  yayılmaq  siyasət-
ləri  onların  dəniz  hakimiyyətinə  məxsus  olan  xalqlar  kimi 
xüsusiyyətlərini  ortaya  çıxarıbdır.  Eləcə  də  ispanlar  və  portu-
qallar,  italyanlar,  həmçinin  yunanlar  dəniz  xalqları  kimi  öz 
milli  psixologiyalarını  formalaşdırıblar.  Dağlıq  ərazilərdə 
yaşayan  xalqlar  daha  çox  enerjiyə  malik  olublar  və  bir  qədər 
çılğın təbiətləri ilə fərqləniblər. 
Xarici  siyasət  vahid  beynəlxalq  hüquq  normaları  ilə 
tənzimlənməyə  baxmayaraq,  elə  hallar  olur  ki,  böyük  xalqlar 
öz  böyük  maraqları  naminə  beynəlxalq  hüququ  pozmaq 
məcburiyyəti  ilə  üzləşirlər  və  “özlərinə  sərf  edən  beynəlxalq 
hüquq  normaları”  qəbul  edirlər.  Bu,  onların  geosiyasi  maraq-
larından  irəli  gəlir  və  geostrategiyaya  əsaslanan  xarici  siyasət 
həyata  keçirmək  istəklərindən  meydana  gəlir.  Elə  xalqlar  da 
olur  ki,  onların  beynəlxalq  aləmdə  istəkləri  “şişir”,  “daşır”  və 
onlar  öz  potensiallarından  kənar  xarici  siyasət  reallaşdırmağa 
çalışırlar. Buradan da işğalçılıq siyasəti formalaşır.  
  
Beynəlxalq münasibətlərin sistemləşdirilməsi 
 
Siyasət  cəmiyyətdə  və  dövlətdə  münasibətləri və əlaqələri 
sistemləşdirən,  qruplaşdıran  və  ayrı-ayrı  sahələrə  ayıran 
fəaliyyət  cəmidir  və  fəaliyyət  istiqamətidir.  Sistemlər  təbii  ki, 
özündə  müəyyən  mexanizmləri  əks  etdirən,  eynilikləri, 
ziddiyyətləri, əkslikləri yaradan strukturlardır. Burada müxtəlif 
tərkibli  elementlər  arasında  (həm  də  sistem  tərkibi  olan 
elementlər)  qarşılıqlı  birləşmədən  bütövlük  meydana  gəlir. 
Sistemləşdirmə də məzmun etibarilə elə strukturlaşdırmadır və 
strukturlar 
arasında 
əlaqələri  qruplaşdırmadır.  Sistemi 
yaratmağın  başlıca  məqsədi  tənzimləmə  proseslərini  qayda-
larla,  ölçülərlə,  imkanlara  müvafiq  qaydada  həyata  keçir-

---

 
161 
 
məkdən  ibarətdir.  Sistemlər  ona  görə  təşkil  edilir  ki, 
münasibətlər  arasında  tarazılıq  yaradıla  bilsin.  Tarazlığın  da 
başlıca  məqsədi  ondan  ibarətdir  ki,  münasibətlərdə  imkanlar 
çərçivəsində,  potensial  daxilində  iştirakın  əsasları  təşkil  oluna 
bilsin.  Sistemləşdirmə  sayəsində  komplekslilik,  bütövlülük 
meydana gəlir. 
Münasibətlər  həm  onların  tərkibinə  aid  olan  subyektlərin 
çoxluğu baxımından, həm də sahələrin əhatə olunması nöqteyi-
nəzərindən  sistemləşdirilir.  Sistemləşmədə  qruplaşmalar  da 
yaranır.  Sistemləşmə  elə  müəyyən  mexanizmlərə  (müəyyən 
məkanlarda  işləyən  vahidliyə)  cəlb  edilən,  müəyyən  mərkəz-
lərdə toplaşan, cəmləşdirilən elementlərin xassələrə görə təsnif 
olunmasıdır.  Bu  təsnif  olunma  həm  də  elementlərin  hərəkət 
istiqamətlərində  öz  əksini  tapır.  Bu  baxımdan  da  sistemlərin 
fəaliyyətində də proseslərin özləri də sistemləşdirilir.  
Beynəlxalq  münasibətlərin  əhatə  olunduğu  sahələr  çoxluq 
təşkil  edir.  Dövlətlər  o  sahələrdə  beynəlxalq  münasibətlərə 
qoşulurlar  ki,  daxillərində  də  həmin  sahələr  vardır.  Yaxud 
dövlət daxilində olmayan, lakin beynəlxalq aləmdə olan (digər 
dövlətlərdə  olan)  yeni  sahələri  yaratmaq  üçün  beynəlxalq 
əlaqələrə  daxil  olurlar.  Dövlətin  xarici  siyasətinin  məqsədləri 
həm də buradan formalaşır. Dövlətin daxili sahələri onun xarici 
sahələri  ilə  birləşərək  üzvü  vəhdət  təşkil  edir.  Beynəlxalq 
münasibətlərin  sahələri  qruplaşdırılır.  Bu  qruplaşdırma  əsas 
etibarilə  maraq  müxtəlifliyindən  və  şəraitə  müvafiq  olaraq 
maraqları  təmin  etmək  üçün  görülən  işlərdən  asılı  olur. 
Qruplaşdırma  ona  görə  həyata  keçirilir  ki,  həm  müxtəlif 
sahələrin  vahid  istiqamətləri  arasında  xətti  bütövlük  təşkil 
edilsin,  həm  də  kiçik,  orta  və  böyük  formalı  münasibətlər 
sahələri  arasında  birliyin  yaradılması  hesabına  bütövlük 
yaransın.  Sistemləşdirməni  zəruri  edən  amillər  içərisində  onu 
da  qeyd  etmək  olar  ki,  indiki  beynəlxalq  münasibətlər 
sferasında mövcud resursların tarazlı qaydada istifadə olunması 
labüddür  ki,  bunun  da  sayəsində  beynəlxalq  aləmdə  tarazlıq 

---