Microsoft Word Beynelxalq munasibetler doc

 
147 
 
Beynəlxalq  münasibətlərdə  tanınma,    rəsmi-hüquqi, 
faktoloji  və  müddət  amili  baxımından  üçü  cür  olur:  de  jure 
(tam  rəsmi  tanınma);  de-fakto  –  qeyri-tam  hüquqi  və  rəsmi 
tanınma; ad-hoc –müəyyən müddətə tanıma və s.  
 
Xarici  siyasətdə,  beynəlxalq  münasibətlərdə  münaqişə, 
böhran və müharibə amili  
 
 
Siyasət  maraqların  təmin  edilməsinə  istiqamətləndiyindən, 
hərəkətlər  edilərkən  əksər  hallarda  hamı  tərəfindən  qəbul 
edilmiş  ədalət  normalarına  əməl  olunmur.  Siyasət  maraqların 
çarpazlaşmasını  da  özündə  əks  etdirən  hərəkət  sahəsidir. 
Burada reallıq, ortaya çıxan gerçəklik idellığı, nəzəri qaydaları, 
yaxşı  düşüncələri  çox  zaman  üstələyir.  Real  ədalət  ideal 
ədalət  prinsipini  pozur.  Xarici  siyasətdə,  eləcə  də  daxili 
siyasətdə  fəaliyyət  həyata  keçirilərkən  bir  növ  subyektlər 
tərəfindən  “yolundan  çıxmalar”  baş  verir.  Nəticədə  tərəflər 
arasında  müəyyən  narazılıqlar  baş  qaldırır.  Dövlətlər  öz xarici 
siyasətlərini  həyata  keçirərkən  mütləq  qaydada  müəyyən 
siyasət  cərəyanlarının  qovuşmaları  və  qarşılaşmaları  ilə 
rastlaşırlar.  Müəyyən  məkanlarda  və  qlobal  məzmunda  bir 
dövlətin  siyasəti  digər  dövlətlərin  siyasətləri  ilə  qarşılaşır.  Bu 
qarşılaşmadan  toqquşmalar  və  üst-üstə  düşmələr  (kəsişmə) 
halları və vəziyyətləri meydana gəlir.  
Dövlət  ayır-ayrı  məkanlarda  eyni  səviyyədə  və  formada 
siyasət  həyata  keçirmək  imkanlarına  malik  deyil.  Bu 
məkanların  bir  çoxunda  dövlət  daha  güclü,  digərində  isə 
nisbətən  zəif  maraq  nümayiş  etdirir.  Bu  baxımdan  da  siyasi 
münasibətlər sistemi müxtəlif rəngarəngliyi özündə ehtiva edir. 
Elə  məkanlar  da  olur  ki,  çoxlu  sayda  dövlətlər  müəyyən  bir 
məkanda  təqribən  eyni  məzmun  və  tərkibli  maraq  nümayiş 
etdirmək  niyyətlərinə  malik  olurlar.  İki  və  ya  da  daha  çox 
dövlət  müəyyən  obyektlər  üzrə  (məsələn,  strateji  iqtisadiyyat 
sahələri,  strateji  hərbi  sahələr,  strateji  mövqeyə  malik  olan 

---

 
148 
 
tranzit  yollar,  milli  və  mədəni,  etnik  məsələlər  və  s.)  eyni 
məzmunlu  maraq  nümayiş  etdirmək  niyyətində  olur.  Buradan 
da  hərəkət  istiqamətləri  və  axınıları  üzrə  gücün  tətbiqi  amili 
meydana  gəlir.  Münaqişələr,  böhranlar,  müharibələr  və  digər 
qarşıdurmalar  daha  çox  bir  çox  dövlətlərdə  olan  resurs 
çatışmazlığından  da  baş  verir.  Dövlətlər  öz  resurslarını  təmin 
etmək üçün normal qaydalarla yanaşı, həm də müəyyən təzyiq, 
təcavüz  metodlarına  da  əl  atırlar.  Bu  anda  gərginlik  meydana 
gəlir.  Gərginlikdən  də  münaqişə,  böhran,  müharibə  və  digər 
qarşıdurma vəziyyətləri ortaya çıxır.  
Qeyd  olunuduğu  kimi,  hər  bir  dövlət  obyektlər  üzərində 
sahib  olmaq  üçün  müxtəlif  təzyiq  metodlarından  istifadə  edir. 
Dövlətlər geosiyasi maraqları uğrunda hərəkətlər edərkən daha 
çox  qarşıdurmaları  yaratmaq  risqlərini  artırırlar.  Müxtəlif 
istiqamətlərdən  gələn  təzyiq  üsullarının  obyektlər  üzərlərində 
qarşılaşması  böhranlara,  münaqişələrə  və  mübahisələrə 
gətirib çıxarır. Gərginliklər meydana gəlir. Gərginliklər zamanı 
siyasət 
elementlərinin 
hərəkətləri 
arasında 
müəyyən 
toqquşmalar  ortaya  çıxır.  Gərginliklər  ədalətin  pozulmasından 
və qaydaların öz axarı ilə mövcud olmasından kənara çıxmadan 
meydana  gəlir.  Beynəlxalq  hərəkətlər  öz  sistemili  və  taraz 
qaydasında  tənzim  olunmursa,  bu  anda  balans  pozulur  və 
qarşıdurmalar yaranır. Qarşıdurmaların yaranmasında güc amili 
əsas  rol  oynayır.  Güclü  tərəf  daha  çox  hərəkət  etmək 
imkanlarına  malik  olur.  Qarşıdurmalar  zamanı  maraqların 
təmin  olunması  uğrunda  edilən  hərəkətlər  bir  növ  öz 
“relsin”dən  çıxır.  Buradan  da  münaqişələr  formalaşır.  Müna-
qişələr  kompromislərin  olmamasından,  resurs  çatışmaz-
lığından,  maraqların  “şişməsindən”  və  digər  bu  kimi  neqativ 
hallardan  ortaya  çıxır.  Qeyri-razılaşmalar  münaqişələrin  uzun 
müddətə  davam  etməsini  meydana  gətirir.  Gərginliklərin 
aradan qaldırılması üçün mütləq qaydada tərəfləri kompromisə 
gətirən  vəziyyətlərin  ortaya  çıxması  tələb  olunur.  Belə 
vəziyyətlər  gərginlikləri  üzərə çıxarır. Münaqişələrə (tərəflərə) 

---

 
149 
 
uzun  müddət  üçün  qüvvə  tətbiq  edilmədikdə  (bu  qüvvələr 
kənardan,  kənar  böyük  dövlətlərdən  olmalıdır)  donmuş  və  ya 
da  gərgin  olaraq  davam  etməkdə  olan  vəziyyətlərə  gətirib 
çıxarır.  Münaqişələr  uzandıqca  həmin  vəziyyətlərin  idarə 
olunması  prosesləri  baş  verir.  Dövlətlər  artıq  bu  münaqişəni 
özlərinin  geosiyasi  maraq  tərkibinə  çevirirlər  və  müna-
qişələrdən  həm  məxsus  olduğu  dövlətlərə  və  xalqlara  qarşı 
(məkanda  yaşayan  xalqlara  və  məkana  sahib  olan  dövlətlərə 
qarşı)  təzyiq  vasitəsi  kimi  istifadə  edirlər,  həm  də  özlərinin 
məkanlarda  olan  üstünlüklərindən  “dartan”  qüvvə  kimi 
faydalanırlar.  Münaqişələr,  böhranlar  və  müharibələr  tarazlıq 
kəskin şəkildə pozulduqda baş verir. Belə hallar məhz tarazlığı 
şərtləndirən vəziyyətlərin əksini təzahür etdirir.  
Tarazlığın  özündən  də  böhranlar  meydana  gələ  bilir.  Belə 
ki,  uzun  müddətə  davam  edən  tarazlıqla  razılaşmamalar  baş 
verir.  Qeyri-pozitiv  əsaslarla  “inkişaf”  prosesləri  ortaya  çıxır. 
Bu anda geosiyasi rəqabət yaranır və geosiyasi rəqabət tərəfləri 
əvvəlcə  qəbul  olunmuş  normalara  əməl  etməməyə  sövq  edir. 
Tarazlı  münasibətlərdə  olan  dövlətlərin  maraq  kəmiyyətləri 
artdıqca  tarazlıq  pozulur  və  qeyri-tarazlı  vəziyyət  meydana 
gəlir.  Nəticədə  müharibə  və  münaqişə,  eləcə  də  böhran 
vəziyyətləri  ortaya  çıxır.  Dövlətlər  münaqişələrdən  istifadə 
etməklə  öz  iddialarını  təmin  etmiş  olurlar.  Ümumiyyətlə, 
qlobal  məzmun  kəsb  edən,  qlobal  gücləri  qarşı-qarşıya  qoyan 
münaqişələr  və  böhranlar  müəyyən  anlarda  həmin  güc 
subyektlərinin  məkanlar  üzrə  potensiallarının  genişlənməsinə 
xidmət edir. 
Böhranlar  və  digər  qarşıdurmalar  əsasən  sistemin  taraz 
şəkildə  işləməsi  üçün  tələb  olunan  lazımi  resursların 
çatışmazlığından  da  ortaya  çıxır.  Resurs  çatışmazlığı  inkişafın 
qarşısını  alır  və  hərəkətlərin  lazımi  qaydada  edilməsi  üçün 
qüvvə  və  enerji  qıtlığı  baş  verir.  Bu  anda  sistem  üçün  tələb 
olunan lazımi resurslar çatışmır və müvafiq resurslar daha çox 
enerji təminedici rolunda çıxış edir.  

---