Microsoft Word Beynelxalq munasibetler doc

 
150 
 
Xarici siyasətdə balanslaşdırma (tarazlaşdırma) və sülh 
amili  
 
Sülh  bir  vəziyyət  kimi  sabitlik  və  qeyri-müharibə 
vəziyyətidir.  Sülh  həm  də  vasitədir  və  dincliyin  yaradılmasını 
müəyyən  edəndir,  şərtləndirəndir.  Sülh  tərəfləri  sakit  və  sabit 
vəziyyətdə  müəyyən  koordinasiya  mərkəzinə  cəlb  edəndir. 
Sülh  şəraitində  siyasi  hərəkətlərin  müvafiq  istiqamətlər  üzrə 
yaratdıqları  axınlar,  cərəyanlar  qarşılaşdıqda  mülayim  əsaslı 
qovuşmalar  baş  verir.  Sülh  prosesləri  zamanı  həm  siyasət 
cərəyanlarının 
özlərində 
(eyni 
istiqamətdə 
hərəkətlərlə 
müşahidə edilən cərəyanlarda), həm də onların qarşılaşmasında 
rəvan  və  sərbəst  keçicilik  meydana  gəlir.  Sülh  dairələr  və 
ötürücülər  sisteminin  normal  tənzimlənməsi  halında  ortaya 
çıxan  bir  vəziyyət  olur.  Beynəlxalq  münasibətlərin  hərəkət-
lərini  əks  etdirən  ümumi  və  məkanlar  üzrə,  eləcə  də  ayrı-ayrı 
sahələr üzrə mövcud olan sistemlərdə normal axınlar görünüşü 
elə  sülhün,  sabitliyin,  dincliyin  özü  demək  olur.  Dünya 
dövlətlərinin  münasibətlərinin  axınları  xəritəsində  sülhü  təmin 
edən  vasitələr  (burada  mənbələr,  mərkəzlər)  axınları  normal 
əsaslarla ötürdükdə təbii ki, sülh vəziyyətləri ortaya çıxır. Yəni 
dövlətlər  öz  aralarında  öz  maraqlarını  təmin  etmək  üçün 
münasib  şərtlərlə  razılığa  gəldikdə  sülhü  əldə  etmək  mümkün 
olur.  Bu  baxımdan  da  sülh  kompromisin  nəticəsi  olaraq  qəbul 
olunmalıdır.  
Sülh vasitədir və həm də bir vəziyyət kimi müharibənin və 
münaqişənin  sonu  deməkdir.  Sülh  həm  də  bir  vasitə  olaraq 
dövlətlərarası  münasibətlərdə  və  əlaqələrdə  diplomatiyanın 
əsas üsulu kimi istifadə olunur. Sülh vəziyyətlərində tərəflərin 
maraqları  dinc  şəkildə  təmin  edilir  və  maraqlı  tərəflərin 
hərəkətləri  arasında  qovuşdurcu  (burada  uzlaşdırıcı,  əlaqə-
ləndirici,  harmoniya  təşkiledici)  vəziyyətlər  meydana  gəlir. 
Dövlətlər  öz  xarici  siyasətlərini  müəyyən  edərkən  sülh 
amilindən  istifadə  etməyə  çalışırlar.  Bu,  onların  rahat  şəkildə 

---

 
151 
 
mövcudluqlarına  xidmət  edir.  Hər  bir  dövlət  çalışır  ki,  sülh 
şəraitində yaşasın və sülh üsulları vasitəsilə özünün maraqlarını 
təmin edə bilsin. Sülh amilinin xarici siyasətdə mövcudluğunu 
təmin  etmək  üçün  tarazlı  məzmunlu  siyasətin  həyata 
keçirilməsi  vacibdir.  Balanslaşdırma  dedikdə,  bir  proses  kimi 
münasibətlərdə  iştirak  edən  tərəflərin  maraqlarının  onların 
potensiallarına  müvafiq  qaydada  təmin  edilməsi  siyasətinin 
icrası  başa  düşülməlidir.  Balanslaşdırma  zamanı  aidiyyatı 
predmetlərdə,  obyektlərdə  maraqlı  tərəflər  münasib  və  təqribi 
əsaslarla  nisbi  olaraq  və  müəyyən  anlarda  konkret  şəraitlərdə 
mütləq  bərabərlik  əsasında  eyni  səviyyədə  yer  ala  bilirlər. 
Balanslaşdırma  zamanı  elementlər  həm  eyni  xətlərdə,  həm  də 
müxtəlif  xətlərdə  təqribən  bərabər  şəkildə  taraz  vəziyyətinə 
gətirilir. Elementlər həm öz xətlərində, həm də paralel xətlərdə 
qarşılıqlı 
münasibətlərdə 
təqribi 
nisbətlərdə 
fəaliyyət 
göstərirlər,  mövcud  olurlar.  Hər  bir  element  maraqlarına 
müvafiq  olaraq  “doyursa”,  onda  sülh  də,  sabitlik  də  təmin 
olunur.  Tarazlaşdırma  sisteminin  uzunmüddətli  olması  və 
fəaliyyətinin  ardıcıllığı  davamlı  sülh  üçün  əsasdır.  Davamlı 
sülh  dövlətlərin  və  cəmiyyətlərin,  həmçinin  ümumi  olaraq 
beynəlxalq  münasibətlərin  inkişafına  şərait  yaradır.  Davamlı 
sülh  vəziyyətlərini  yaradan  mexanizmlər  bir  sistemdir  ki,  bu 
sistem də özündə çoxlu sayda sülh amillərini və vəziyyətlərini 
əks  etdirir.  Sülhün  təmin  olunması  təbii  ki,  resurslardan  asılı 
olur.  Sülh  resursların  müəyyən  kəmiyyətlərdə  sabit  axar 
vəziyyəti  olduğundan,  resurs  çatışmazlığı  təbii  ki,  sülhün 
pozulmasını  ortaya  çıxarır.  Sülh  maraqlaı  tərəflərin  “doymuş” 
vəziyyətindən ortaya çıxır.  
Müəyyən  bir  münaqişənin,  müharibə  və  böhranın  aradan 
qaldırılması  üçün  davamlı  sülh  üsullarından  geniş  istifadə 
olunur.  Sülh  üsulları  resurslardan  və  vasitələrdən  istifadə 
qaydalarının  tətbiqinin  əsaslarını  yaradır.  Sülh  üsulları  əsasən 
baza olaraq təcrübi və nəzəri prinsiplərə söykənir. Sülh o halda 
əldə  edilir  ki,  maraqlı  tərəflər  öz  maraqlarını  tam  və  ya  da 

---

 
152 
 
qismən  təmin  etmiş  olurlar.  Sülh  layihələri  kimi  müəyyən  yol 
xəritələri və proqramları qəbul edilir. Proqramlar başlıca olaraq 
sülh gedişlərini və münaqişələrin yatmasını (həll edilməsini və 
ya  da  müvəqqəti  olaraq  dayanmasını)  özündə  əks  etdirir. 
Münaqişələrin  yatması  (burada  sabitlik  və  dinclik  yaranması) 
üçün müəyyən zərərverici ünsürlərin, münaqişələri törətmiş və 
davam  olunmasında  xidmət  edən  ünsürlərin  zərərsiziləşdiril-
məsi vacib amilə çevrilir. Bu zaman müəyyən formulalar tətbiq 
edilir.  Həmin  formulalar  münaqişələrin  həllində  mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir.  
 
Xarici siyasətdə əxlaq qaydaları və davranış  
 
Dövlətin  xarici  siyasəti  ədalət  üzərində  qurulanda  və 
ədalətli  hərəkət  yerinə  yetiriləndə  onda,  davranış  da  normal 
olur  və  əxlaq  qaydaları  müəyyən  olunur  və  əxlaq  qaydalarına 
əməl edilir. Ədalətli davranış hamı tərəfindən qəbul olunan və 
real  gerçəklikləri  əks  etdirən  hal  və  xüsusiyyətdir.  Ədalətli 
davranış  bir  normadır  və  hamı  tərəfindən  maraqların 
ödənilməsinə  söykənən  razılıq  vəziyyətidir.  Davranış  bir 
normadır  və  bu  baxımdan  da  qəbul  ediləndir.  Əxlaq  qaydaları 
təbii  olaraq  dövlətlərin  ədalətli  davranışlarını  özündə  əks 
etdirir.  O  dövlət  əxlaq  qaydalarına  əməl  etmiş  olur  ki,  onun 
xalqının  milli  xüsusiyyətlərinə  söykənən  hakimiyyət  beynəl-
xalq  aləmdə  (regionda  və  regiondan  kənarda)  öz  davranışını 
ədalətli  edir.  Bütün  tərəflərin  müəyyən  etdiyi  və  əməl  etdiyi 
universal  normalar vardır. Bu normalar özlərində reallığı əks 
etdirməklə bərabər, həm də nəzəri baxımdan ideallığa söykənir. 
Universal normalar həm ümumi qaydada mövcud olur, həm də 
ayrı-ayrı  sahələri  əhatə  edir.  Normalar  həm  universal 
məzmunlu  olur,  həm  də  konkret  və  xüsusi  əsaslara  söykənir. 
Normaların  universal  məzmunu  bütün  tərəflər  üçün  eynidir. 
Universal  məzmun  ümumi  ədaləti  meydana  gətirir  və  ümumi 
ədalətdən təmin edilir. Dövlət öz xarici siyasətində universal və 
hamı  tərəfindən  qəbul  edilmiş  normanı  pozursa  (müharibə  ilə, 

---