Microsoft Word Beynelxalq munasibetler doc

 
162 
 
təmin  olunur.  Ayrı-ayrı  sahələr  üzrə  normalar  qəbul  edilir. 
Beynəlxalq münasibətlər dövlətlər tərəfindən yarandığından bu 
sahələrin  müəyyən  mexanizmləri  formalaşır.  Mexanizmlər  də 
qaydalarla  işləyir.  Komponent  birləşmələri  bütövlüyü  və 
strukturlaşmanı yaradır. Strukturlar da sistemləri ortaya çıxarır. 
Beynəlxalq  münasibətlər  sistemləşdirilir.  Beynəlxalq  münasi-
bətlər ayrı-ayrı sahələrə ayrılır və bu sahələr arasında müəyyən 
əlaqələr  meydana  gəlir.  Beynəlxalq  münasibətlərin  sahələri 
həmçinin bir-birinə təsir etmək imkanlarına malik olur. Burada 
təbii  əlaqələr  meydana  gəlir.  Beynəlxalq  münasibətlər  hüquq 
normaları  ilə  tənzim  olunduğundan  mütləq  qaydada  münasi-
bətlərin  və  əlaqələrin  sistemlərə  tabe  etdirilməsi  prosesləri 
həyata  keçirilir.  Beynəlxalq  münasibətlərin  sistemləşdirilməsi 
dedikdə,  münasibətlərin  həm  ayrı-ayrı  sahələr  üzrə  təşkil 
olunması  və  həmin  sahələr  üzrə  mexanizmlərin  yaradılması 
nəzərdə  tutula  bilər,  həm  də  subyektlərin  arasında  olan 
əlaqələrin  vahid  qaydalarla  tənzimlənməsi  kimi  qəbul  edilə 
bilər. 
Dövlətlər  öz  münasibətlərini  sistemləşdirmək  və  tənzim 
etmək  üçün  ayrı-ayrı  sahələrdə  olan  əlaqələri  tənzim  etmək 
funksiyasına  malik  olan  təşkilatlar  yaradırlar.  Bu  təşkilatlar 
baza  etibarilə  dövlətlərin  ayrı-ayrı  sahələrdə  olan  münasi-
bətlərini  tənzim  edirlər.  Beynəlxalq  münasibətlərin  sistem-
ləşdirilməsi  regional  və  regiondan  kənar  qlobal  (ümumdünya 
üzrə) əhəmiyyət kəsb edir. 
Beynəlxalq 
münasibətlərin 
sistemləşdirilməsi 
maraq 
təminedicilik  və  müdafiə  olunmaq  baxımından  aşağıdakı 
şəkildə həyata keçirilir: 
-münasibətlərin  maraqları  təmin  etmək  baxımından 
sistemləşdirilməsi-burada dövlətin sakinlərinin bütün sahələrdə 
olan maraqları təmin olunur; 
-münasibətlərin  maraqları  müdafiə  etmək  baxımından 
sistemləşdirilməsi. Bu istiqamətdə münasibətlər iqtisadiyyat və 
təhlükəsizlik  sahələrində  sistemləşdirilir.  Təhlükəsizlik  sahə-

---

 
163 
 
sində sistemləşdirmə əsasən həm subyektlərin özlərini qorumaq 
funksiyası  kəsb  edir,  həm  də  münasibət  sahələrini  və 
əlaqələrini qorumaq məqsədini daşıyır.  
Beynəlxalq  sahədə  münasibətlərin  sistemləşdirilməsi  baza 
etibarilə  beynəlxalq  münasibətlərdə  bütövlüyü-regional  və 
universal  bütövlüyü, meydana  gətirir.  Beynəlxalq münasibət-
lərin  sistemləşdirilməsi  “iyerarxik  quruluşu”  formalaşdırır. 
Burada  iyerarxik  quruluş  dedikdə,  bu  məsələyə  iki  aspektdən 
yanaşmaq  olar:  birincisi,  baza  əhəmyyət  kəsb  edən  sahələr 
arasında  yaranan  şaquli  və  üfiqi  asılılıq  sistemi;  ikincisi, 
dövlətlərin  güclərindən  irəli  gələrək  onlar  arasında  münasi-
bətlərdə  geosiyasi  amillərin  olması.  Yəni,  güclü  dövlətlər 
beynəlxalq  münasibətlər  sisteminin  yuxarı  mərhələlərində  yer 
alırlar.  Ondan  aşağı  isə  dövlətlər  iyerarxik  qaydada  “sıralara 
düzülürlər”. 
Beynəlxalq 
münasibətlərdə 
sistemləşdirmə 
əsasında  vahid  qaydalara  əməl  etmək  prinsipləri  ortaya  çıxır. 
Beynəlxalq 
münasibətlərin 
sistemləşdirilməsi 
sayəsində 
dövlətlər  arasındakı  əlaqələrdə  meydana  gələn  təcrübələr 
qaydaları  yaradır.  Sistemləşdirmə  sayəsində  həm  də  ümumi 
qaydalara  (məsələn,  beynəlxalq  konvensiyalarda  əks  olunmuş 
qayda  və  normalara)  əməl  etmək  vərdişləri  meydana  gəlir. 
Beynəlxalq  münasibətlərin  sistemləşdirilməsinin  müsbət 
tərəfləri ondan ibarətdir ki, dövlətlər arasında münasibətləri və 
əlaqələri  tənzim  etmək  baxımından  böyüklüyündən  və 
kiçikliyindən asılı olmayaraq vahid qaydalar  yaranır (dövlətlər 
arasında  vahidliyi  və  bərabərliyi  tərənnüm  edən  beynəlxalq 
hüquq normaları); ümumi resurslardan hər bir dövlət tərəfindən 
istifadə  imkanları  əldə  olunur  (beynəlxalq  miqrasiya,  iqtisadi 
vasitələrin  və  resursların  güclərindən  asılı  olmayaraq  dövlət-
lərdən-dövlətlərə  keçməsi);  dövlətlər  arasında  münasibətlərdə 
gərginlik  baş  verdikdə,  sistemin  mövcudluğu ucbatından digər 
dövlətlərin  də  bu  məsələyə  mövqeyi,  münasibəti  və  müəyyən 
hərəkətləri  meydana  gəlir  (beynəlxalq  təhlükəsizlik  qüvvələ-
rinin  fəaliyyəti,  humanitar  fəlakətlərin  aradan  qaldırılması 

---

 
164 
 
zamanı  beynəlxalq  təhlükəsizlik  qüvvələrinin  humanitar 
müdaxiləsi);  sistemin  bütövlüyünə  görə  beynəlxalq  ümum-
nəzarət amili ortaya çıxır (iki və ya çoxlu sayda dövlət arasında 
baş verən  münaqişə,  böhran  və müharibə baş verdikdə ümumi 
narahtlıq  doğuran  hallar  meydana  gəlir  və  böyük  dövlətlər 
çevik  reaksiyalar  verirlər);  beynəlxalq  sistem  beynəlxalq 
təhlükəsizliyin  formalaşmasını  zəruri  edir  (dövlətlər  istər 
regionda,  istərsə  də  regiondan  kənarda  təhlükəsizliyin  forma-
laşmasında  yaxından  iştirak  edirlər).  Mənfi  cəhətləri-dövlətlər 
arasında  müəyyən  formada  asılılıq  sistemi  yaranır;  böyük 
dövlətlər  kiçik  dövlətlərə  qarşı  təzyiq  metodlarından  istifadə 
edirlər;  kiçik  dövlətləri  öz  tərəflərinə  çəkməyə  başlayırlar  və 
kiçik  dövlətləri  müəyyən  məsələlər  üzrə  seçim  qarşısında 
qoyurlar;  böyük  dövlətlərin  transmilli  korporasiyaları  kiçik 
dövlətlərin  iqtisadiyyatlarında  iştirak  etməklə  onların  daxili 
siyasətlərinə təsir imkanları qazanırlar.  
  
Beynəlxalq münasibətlərdə siyasi hərəkətlər 
 
Beynəlxalq  münasibətlər  sferası  özündə  dövlət  hakimiy-
yətinin hərəkətlərini birləşdirən bir müstəvidir. Hərəkət siyasəti 
müəyyən  edir  və  siyasətin  istiqamətlərini  formalaşdırır. 
Beynəlxalq  siyasət  səhnəsi  hərəkətlərlə  meydana  gəlir. 
Münasibətlər  və  əlaqələr,  -istər  dövlət  daxilində  olsun,  istərsə 
də  dövlətlər  arasında,  -hərəkətlərlə  yaradılır  və  hərəkətlərlə 
tənzim  olunur.  Hərəkətlər  sayəsində  beynəlxalq  aktlar  qəbul 
edlir.  Beynəlxalq  aləmdə  dövlətləri  təmsil  edən  dövlət  və 
hökumət  başçıları,  dövlət  və  hökumət  nümayəndələri  daima 
hərəkət  vəziyyətində  olurlar.  Hərəkətlər  məqsədlər  uğrunda 
həyata  keçirilir  və  maraqların  təmin  olunmasına  əsaslanır. 
Beynəlxalq 
münasibətlərin 
hərəkət 
səhnəsi 
beynəlxalq 
münasibətlərin aktorlarının gücünü və statusunu müəyyən edir. 
Beynəlxalq  münasibətlərdə  hərəkətlər  beynəlxalq  münasibət-
lərin  sistemini  və  mexanizmisini  ortaya  çıxarır.  Sistem  və 

---