Microsoft Word birja isinin t?Skili v? Idar? Ediln?SI. doc
Yüklə 1,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
nəticələrinin əmtəə-pul münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi yolu ilə əmtəə-istehsalı və özlərinin iş fəaliyyətini daha dərindən dərk etməyə sövq etdi. Müharibələr isə əsrlər boyu insan cəmiyyətini daim izləyərək, indiyə kimi, demək olar, öz mahiyyətini dəyişməyib. Onlar əvvəllər olduğu kimi maddi qiymətlilərin əldə edilməsi, bölgü və bölgüsündə təklifin iştirak etmək üçün və müxtəlif ruhlu adamların, qəbilələrin, sülalələrin, şahlar və s. artmaqda olan iştahalarının, bəzən də milli azadlıq hərəkatı kimi qələmə verilən böyük dövlətlərin digər ölkələri və xalqları zəbt etmək üçün gizli tələsidir. Nəhayət, əmtəə istehsalı şəraitində xüsusi olaraq malların bölgüsü, daşınılması, saxlanılması və alıcılara çatdırılması ilə məşğul olan ixtisaslaşmış vasitəçilərin və tacirlərin meydana gəlməsi əmtəə istehsalı və əmtəə mübadiləsi sistemlərində insanların özlərini dərk etmə, işgüzarlıq etikası və mədəniyyətinin artmasının təzahürüdür. Qədim zamanlarda, görünür, öncə «əmtəə – əmtəəyə» prinsipi üzrə vahid çeşidli məhsulların pərakəndə mübadiləsi (alış-verişi) mövcud olmuşdur. Sonralar isə uzun müddət ərzində istehsalın ictimai təşkilindəki kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri (istehsalın ixtisaslaşdırılması, təmərküzləşməsi, kooperasiyası və b.) ümumi ekvivalent olan müəyyən əmtəə və nəhayət puldan istifadə edərək, topdansatış ticarəti inkişaf etdirmək zəruriyyətini yaratmışdır. Mahiyyətcə ticarət əmək məhsulları və vasitələrinin mübadiləsi, alıcılara (istehlakçıları) çatdırılması vasitəsi və formasıdır. Müasir şəraitdə bəzi müəlliflərin irəli sürdüyü fikir, tezis və konsepsiyalara uyaraq karvan ticarətini ilkin topdansatış ticarətinə aid edilməsi ciddi olmazdı. 1 Fikrimizcə karvan ticarəti yayılmazdan əvvəl pərakəndə və topdansatış ticarətinin insan cəmiyyətinin təkamülü prosesində məskunlaşma ocaqları kimi yeni yaranan 1 Дегтурова О.И., Кандинская О.Н. Биржевое дело: Учебник для вузов – М., Банки и биржи, Юнити, 1997, с.9 kəndlərdə, qəsəbələrdə və şəhərlərində daha erkən formaları olmuşdur. Misal üçün, ayrı-ayrı məhsulların alış-verişi üzrə münasibətlərin öz əmək fəaliyyəti nəticəsində yaratdıqları məhsulları mübadilə etmək istəyən sənətkarlar, əkinçi və maldarlıq ilə məşğul olan qəbilələr, həmçinin şəhər və kənd əhalisi arasında formalaşması ehtimalı vardır. Bu fikrin tərəfdarı olanlardan biri də ticarətin iqtisadiyyatı və təşkili sahəsində öz elmi sözünü demiş və bu sahədə alim kimi böyük nüfuza malik olan prof. .Ə.Feyzullabəylidir. O qeyd edirdi ki, yer üzərində ticarət ilk dəfə qədim Misirdə Nil çayının vadisində və müasir raqın Fərat və Dəclə çaylarının sahilində eramızdan əvvəl IV-III minilliklərdə meydana gəlmişdir. 1 Haşiyadan kənara çıxmadan onu qeyd edək ki, hətta yaşadığımız indiki zamanda Mərkəzi Afrikanın bir sıra ibtidai icma quruluşu və feodolizm səviyyəsində yaşayan qəbilələri müxtəlif dinlərə qulluq etsələr də bir halda yalnız maldarlıqla və digər halda əkinçiliklə məşğul olaraq artırdıqları kənd- təsərrüfatı məhsullarını əsasən xırda (kiçik) həcmdə topdan qonşu ölkələrin bazarlarında satır və ya vasitəçilərə – yerli tədarükçülərə – təhvil verərək əvəzində məişətdə özlərinə lazım olan əşyaları, bəzi hallarda isə nəğd pul alırlar. Bu cür məhsul satışı sistemi Cənubi Amerikanın bir sıra ölkələri və ilk növbədə Amazonka çayının vadisində də mövcuddur. Tarixi mənbələrdən aydın olur ki, eramızdan əvvəl III minilliyin ortalarından təxminən II minilliyin əvvəlinə kimi ticarət Çin, Hindistan və Aralıq dənizi ölkələrində sinfi münasibətlər və əmək məhsuldarlığının artımı elementi kimi inkişaf etmişdir. Həmçinin ölkələrin ərazilərində aparılmış arxeoloci qazıntılar nəticəsində əldə edilən əşyayi dəlillər sübuta yetirmişdir ki, məhz həmin regionlarda təxminən beş min əvvəl ümumi ekvivalent kimi pullardan istifadə edilməyə 1 Фейзуллабяйли И.Я. Тиъарятин игтисадиййаты. Дярслик. Б. Маариф, 1989, с.10 başlamışdır. Bütün bunlar nəinki məhsul bölgüsü və satışının genişlənməsinə, həmçinin əmtəə – pul münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi və inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur. Onu da qeyd edək ki, quldarlıq dövründə məcburən əmtəə istehsalına cəlb olunmuş qulların özləri adi mal kimi pərakəndə və topdansatış ticarəti obyektinə çevrilmişlər. Elmi axtarışların nəticəsində əldə edilmiş təkzibedilməz faktlar əmtəə – pul münasibətlərinin inkişafı və dərinləşməsi nəticəsində insanlar arasında kəskin təbəqələşmə prosesinin getməsini və ayrı-ayrı şəxslərin əlində pul kütləsinin cəmləşməsi nəticəsində borc verənlər və borc alanlar arasında sələmçilik münasibətlərinin yaranmasına gətirib çıxardığını göstərir. Həmin prosesin ilk öncə Qədim Şərqdə eramızdan əvvəl II minillikdən başlayraq yayılması aydın olmuşdur. Nəhayət, eramızdan əvvəl I minillikdə Çin, Assiriya və digər ölkələrdə iri quldarlıq latifundiyaları yaradılaraq, adi əmtəələrlə yanaşı qul ticarətinin inkişafına səbəb olmuşdur. Məhz bütün bunların nəticəsində quldarlıq dövründə daxili ticarətlə yanaşı, xarici ticarət əlaqələri qonşu ölkələri, sonralar isə bir qədər uzaq dövlətlər və qitərəti əhatə etməyə başlamışdır. Misal üçün, hələ Baday mədəniyyəti zamanında Yuxarı Nil əkinçiləri digər ölkələrlə sıx təsərrüfat əlaqələri yaratmışlar. Onlar xaricdən müxtəlif zinnət metallarını, istehsal üçün bəzi xammalları, daş qablar düzəltmək üçün lazımı alətlər və s. alıb gətirirlərmiş, Sinaydan mis, yonulmuş bazant daşı, füruzə, malaxit, cənub ölkələrindən fil sümüyü, Qırmızı Dəniz sahillərindən su kəmərləri üçün lazım olan əsas ləvazimatları daşıyırlarmış. Bu cür əmtəə mübadiləsi və ticarət əlaqələri Şimali Misirlə yanaşı digər ölkələrdə də hələ qədim dövrlərdə bir çox məmulatların istehsal texnologiyası və ümumbəşəri istehsal mədəniyyətini təkmilləşdirməyə təkan vermişdir. Qədimdə xarici ticarət əsasən əmtəə mübadiləsi yolu ilə həyata keçirilirdi. Belə ki, e.ə. III minilliyin ortalarında Yüklə 1,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|