Microsoft Word birja isinin t?Skili v? Idar? Ediln?SI. doc
Yüklə 1,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
sənətkarların özləri tərəfindən aparılırdı. Həmin dövrlərdə, xüsusilə topdansatış və xarici ticarət əlaqələrinin inkişafı feodolizmin əsaslarının dağılması və yenicə yaranan kapitalist təsərrüfatçılıq sisteminin iqtisadi-təşkilati əsaslarının yayılmasında, o cümlədən elmi-texniki nailiyyət və texnologiyanın, ictimai-iqtisadi münasibətlərin təşkil edilməsinin əhatə dairəsinin genişləndirilməsində xüsusi rol oynamışdır. Kapitalizm üsul-idarəsi sistemində ondan əvvəlki ictimai-iqtisadi və təsərrüfatçılıq sistemlərilə müqayisədə ticarətin əhəmiyyəti genişlənmiş və dərinləşmişdir. Quldarlıq və feodolizm dövlətlərində tacirlər əmtəə istehsalçıları və istehlakçıları arasında ixtisaslanmış vasitəçi – əlaqələndirici zümrə, onların vasitələri isə labüd olan bu prosesin təminatçı şərti kimi çıxış edirdi. Tədricən tacirlərin əlində toplanan vəsaitlər, məşğuliyyət və dolanışıq səviyyəsindən daha çox olub və artdıqca manfrakturasının inkişafına, inşaata, yol tikintisinə məişət mədəniyyətinin inkişafına yönəldilmişdir. Böyük coğrafi kəşvlər, gəmiçiliyin inkişafı və Böyük pək Yolunun əhatə dairəsinin genişlənməsi ticarətdə mənfəətin yüksək templə artmasına və onun xeyli hissəsinin dövriyyə sferasından sənaye məhsulun istehsalına yönəldilməsinə səbəb olmuşdur. Beləliklə, Qərbi Avropa ölkələri və sonralar ABŞ-da kapitalist təsərrüfatçılığı sisteminin- bazar iqtisadiyyatının əsasları qoyuldu. Həmin dövrlərdə ticarət kapitalının sənaye kapitalı ilə bir qədər vəhdət təşkil etdikləri və bir-birilərinə yardımçı olmaları müşahidə olunur. Kapitalizm şəraitində isə ticarət kapitalı sənaye kapitalından ayrılaraq, dövriyyə sferası sahəsində ixtisaslaşmış və mübadilə vasitəsilə əmtəə dəyərinin reallaşdırılması prosesinə xidmət edərək, spesifik olan alqı- satqı, xidmət, malların hərəkətinin idarəedilməsi və s. kimi funksiyaları yerinə yetirməyə başlamışdır. Dünya iqtisadiyyatında ictimai istehsalın təkamülü prosesi göstərir ki, kapitalist təsərrüfatçılığı sistemində ticarət geniş təkrar istehsalın fasiləsizliyini təmin edən fəaliyyət sahəsinə çevrilmişdir. Belə ki, ticarətin köməyilə yeni yaranmış dəyərlərin və ticarət kapitalının özünün pul- sərmayə kapitalına dönməsi prosesini real həllini tapır. Kapitalizmdə, yəni bazar iqtisadiyyatı şəraitində, ölkədaxili ticarətin inkişaf səviyyəsi və əhəmiyyəti, eləcədə dövriyyə sferasında əmtəə mübadiləsi və satışının həcmi cəmi dövriyyə sferasının təşkili və idarəedilməsindən daha çox asılıdır. Misal üçün, XIX əsrin birinci yarısında Qərbi Avropa və ABŞ-da ixtisaslaşdırılmış pərakəndə mağazalar və yarmarkalar geniş yayılaraq özlərində boyaq, manufaktura, baqqaliyə məmulatları və s. məhsulların satışını cəmləşdirmişlər. Lakin Avropada start götürmüş sənaye inqilabı daxili və xarici bazarlarda fabrik istehsalı olan əmtəələrin çoxalmasına gətirib çıxarmış və nəticədə xırda məhsul istehsalçılarının bazardan sıxışdırıb çıxarılmasına səbəb olmuşdur. Bir çox ölkələrin daxili bazarlarında gedən ciddi dəyişikliklər XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəlində kapitalizmin sərbəst rəqabət dövrünün başa çatmasına və onun yerində inhisarçı kapitalizmin bərqərar olması prosesinin təməl daşını qoymuşdur. Sənayedə işçilərin sayının çoxalması, əmək məhsuldarlığının yüksəlməsi, mexanikləşdirmə standartlaşdı- manın tətbiqi nəticəsində geniş çeşidli əmtəə istehsalının böyük nüsxələrlə buraxılışı yeni tipli ticarət müəssisələrinin yaranması və ticarət metodlarının təkmilləşməsinə səbəb olmuşdur. Əlavə olaraq nəinki sənayedə, həmçinin ticarətdə kapitalın təmərküzləşməsi prosesi başlamışdır ki, bunun da nəticəsində daxili və xarici bazarlarda yeni topli ticarət inhisarları və iri şirkətlərin yaranması baş vermişdir. Bununlada həmin yeni meydana gəlmiş nəhəng ticarət birləşmələri öz rəqabət imkanlarını artıraraq, əmtəə bazarında daha mütərəqqi ticarət vasitələri və metodlarından istifadə edərək, dövlətin əvvəllər tutduğu mövqelərini ələ keçirməyə nail olmuşlar. Dövriyyə sferasına sənaye sahəsindəki inhisarların müdaxilə etməsi, ticarət kapitalının təmərküzləşməsi və öz növbəsində nəhəng ticarət inhisarlarının istehsal sferasını nəzarətdə saxlaması birbaşa pərakəndə və xırda topdan ticarətin mövqelərini azaltmışdılar. nkişaf etmiş kapitalist ölkələrində pərakəndə ticarət əsasən çoximkanlı sistemlərə və ya universal və ixtisaslaşmış mağazalarda cəmləşməkdədir. Həmin proses indiyənə kimi davam etməkdədir. Artıq XIX əsrin ortalarında Avropa ölkələrində özəyi qoyulmuş, mötəbərliklərilə seçilən bir çox şirkətlər öz mağaza şəbəkəsini genişləndirərək, xarici ölkələrdə də yerləşdirməyə başlamışdır. Misal üçün, həmin zamanlarda bütün dünyada şöhrət qazanmış «Zinger» adlı alman şirkəti xarici dövlətlərdən ngiltərə, ABŞ və Rusiyada da öz mağazalarını açmışdır. Artıq 1887-ci ildə həmin adı çəkilən şirkətin yalnız Böyük Britaniyada 160, XX əsrin əvvəlində isə bütün dünyada 400-dən çox eyni tipli firma – mağazaları fəaliyyət göstərirdi. 1 nkişafda olan kapitalist ölkələrinin daxili bazarlarında əsas və dövriyyə vəsaitlərinin həcmi və strukturuna görə aparıcı yeri böyük kapitala malik olan xarici və milli biznes tutur. Məhz onlar geniş şəbəkəyə malik olan topdan və pərakəndə satış anbar, baza, mağaza, soyuducular və s. malik olmaqla, xarici və daxili bazarlarda böyük partiyalarla aldıqları müxtəlif çeşidli malları, əhatə dairələrini genişləndirərək, nisbətən kiçik topdan və pərakəndə satış üzrə ixtisaslaşmış ticarət müəssisələri, köşklər və xırda alverçilərin əmtəə təminatçılarına çevrilirlər. Misal üçün, yalnız Hindistan və Pakistanda tamamilə böyük ticarət kapitalından asılı olan 6,5 milliondan çox bu cür xırda mağaza və vasitəçilər mövcuddur. 1 Фейзуллайев И.Я. Тиcарятин игтисадиййаты. Б., Азярняшр. 1989., с.14 Yüklə 1,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|