Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
121 
Fazil  İrevani’nin  Şeyh  Cevad,  Şeyh  Mahmud  ve  Şeyh
Murtaza  adlı  oğulları  da  mükemmel  dini  eğitimi  almışlardır.
Bilim  adamının  kardeşi  Şeyh  Ali  Esger  İrevani  de  Necef  ve
Kerbala  şehirlerinde  ünlü  bilim  adamlarından  ders  almıştır.
Şeyh  Ali  Esgerin  oğlu  Höccetül‐İslam  Hacı  Şeyh  Musa  Necefi
İrevani’nin de zamanının İslam bilim adamları arasında ken‐
dine özgü büyük bir yeri olmuştur.
Hayatını  İslamın  gelişmesine  ve  tanıtımına  adayan
Ayetullahu'l Uzma Fazil İrevani 1888 yılı Kasım ayında Necef
kentinde vefat etmiştir.
İrevan  doğumlu  olan  Azerbaycanlı  doktor  ve  bilim
adamı Hacı Süleyman Kaçar İrevani’nin (XVIII. yüzyıl) Farsça
yazdığı  "Fevaidül‐hikmet"  ("Hikmetin  faydası")  eseri  Azer‐
baycan, Orta Asya ve hatta İran'da büyük ün kazanmıştır. Bu
kitap ortaçağ eczacılık ansiklоpеdisidir ve binlerce bitki, hay‐
van  ve  minerallerin  tedavi  özelliklerinden  bahseder.
"Fevaidül‐hikmet"  eserinin  nadir  elyazması  sayfaları  Azer‐
baycan Milli Bilimler Akademisi Muhammed Fuzuli Elyazma‐
ları  Enstitüsü'nde,  İran  ve  Mısır'da  korunuyor.  Kitap  iki  bö‐
lümden oluşuyor. Birinci bölümde ilaç özelliklerinin alfabetik
listesi veriliyor. İkinci bölümde ise ortaçağ  eczacılık terimle‐
rinin açıklayıcı sözlüğüdür. Burada bitki, hayvan ve mineral‐
lerin Azerbaycan, Türk, Arap, Fars, Yunan, Çin, Hint ve başka
dillerde isimleri verilmiştir.
144
1782 yılında İrevan Hanı Hüseynali Han hanlığın resmi
belgelerini ve kişisel yazışmalarını toplaması için Tebriz'den
hattat  davet  etmişti.  İrevan  Hanlığı'nın  ve  İrevan  şehrinin
tarihi  için  değerli  bir  kaynak  olan  bu  el  yazmasının  orijinali
"Hüseyinali Han'ın divanı" olarak basılmıştır. "Hüseynali Han‐
                                                            
144
 Фарид  Алекперли,  Тысяча  и  один  секрет  Востока.  Том.II,  Баку,
Нурлан, 2008, с.105.
NAZİM MUSTAFA 
 
122
'ın  Divanı”nın  tek  nüshası  hazırda  Ermenistan  Devlet  Müze‐
si'nde bulunuyor. (Elyazma № 5039/1121).
145
Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü Bi‐
limsel  arşivinde  "İrevanlı  Hüseynali  Han'ın  mektupları"  adlı
eserin  elyazması  korunuyor.  (İş  7415).  Eseri  Hüseynali  Han
döneminde  öncelikle  Han'ın  katibi‐mirzesi,  sonra  veziri  Mu‐
hammed  Müslüm  Kudsi  toplamıştır.  "Mektuplar"da  İrevan
hanlarının  1789‐1791  yıllarında  Osmanlı  sultanına,  Gürcü
çarı  II.  İrakliye,  Hoy  Hanı  Ahmed  Han’a,  Karabağ  Hanı
İbrahimhalil  hana  gönderdikleri  mektupları  toplanmıştır.
Mektuplar İrevan Hanlığı'nın siyasi, ekonomik, ticari ilişkileri,
yönetim, mülkiyet ve vergi sistemi hakkında geniş bilgi içer‐
mektedir.
146
Ermeni  tarihçisi  Tadevos  Hakopyan  İrevan`daki  tarihi
eserler  hakkında  şöyle  yazıyor;  "1923  yılında  İrevan'daki
camilerden ve kiliselerden el yazmalar toplanarak Eçmiedzin
Kilisesi’ndeki  el  yazmaları  fonuna  teslim  edildi.  Camilerde
muhafaza edilen el yazmaları genel olarak Arap ve Farsça`ydı.
Onların  büyük  çoğunluğu  Kuran  ve  İslam  dini  hakkındaydı.
Ayrıca el yazmaları içerisinde Arap ve Farsca laik içerikli şiir‐
ler ve eserlerden örnekler bulunmaktaydı. Evlerde depolanan
el yazmalarında tarihe ait değerli bilgiler vardı."
147
İrevan`dakı eğitim sistemi hakkında en kapsamlı bilgiyi
hanlığın  Rusya  tarafından  işgalinden  sonra  1829‐1831  yılla‐
rında bölgede kameral sayım yapan Rus tarihçi İvan Şopen’in
1852 yılında Petersburg'da basılan "Ermeni Bölgesi'nin Rus‐
ya'ya  birleştirilmesi  döneminin  tarihi  hafızası"  eserinde  bul‐
mak  mümkündür.  Kitapta  yer  alan  bilgilere  göre,  İrevan
                                                            
145
 Yervand Şaheziz. A.g.e., s. 249.
146
 Qarayev Elçin. a.g.m., s.5.
147
 Tadevos  Hakobyan,  Yerevani  patmutyunı.  1500‐1800.  Yerevan,
1971, s. 283. (Hakobyan T. Yerevanın tarixi. 1500‐1800‐cü illər)

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
123 
Hanlığı'ndakı eğitim sistemi Azerbaycan'ın diğer hanlıkların‐
daki eğitim sisteminden farklı olmamıştır.
İ.Şopen’e göre, İrevan topraklarında belirli düzeyde eği‐
tim  gören  din  görevlileri  eğitim  vermekteydi.  Her  caminin
bünyesinde büyük veya küçük medrese faaliyet gösteriyordu.
Aşağı  sınıf  öğretmenleri  müderris,  üst  sınıflarda  ise  vaiz  ola‐
rak  tanımlanmıştır.  Medreselerde  geniş  sınıflar  ile  birlikte,
öğrencilerin yaşadıkları küçük odalar ‐ hücreler bulunmuştur.
Bazı camilerde tanınmış müçtehitler ders veriyordu ve onları
dinlemek  için  ülkenin  her  yerinden  dinleyiciler  geliyordu.
İrevan Hanlığı'nın çöküşü arifesinde sadece İrevan kentindeki
8 camide 200 öğrenci eğitim görüyordu.
İ.Şopen’in verdiği bilgiye göre, Müslüman bilim adamla‐
rı tüm bilimleri üç temel alana ayırıyordu: El erebiet, El şerue
ve  El  hakeme.  Birinci  alana,  Arap  dilinin  kuralları,  tarih  ve
Kuran'ın okunması dahildi. İkinci alana, Kuran'ın tefsiri, olay‐
ların öğrenilmesi, islam hukuku esaslarının ve özdeyişlerinin
öğrenilmesi dahildi. Üçüncü alana ise, mantığın, matematiğin,
geometri  ve  astronominin,  tıbbın  ve  teorik  felsefenin  öğre‐
nilmesi  dahildi.  Gerek  okullarda,  gerekse  medreselerde  el
yazısına özel önem veriliyordu.
148
İrevan Hanlığı'nın topraklarında okul ve medreseler dı‐
şında özel dersler de veriliyordu. Hanın veya serdarın, döne‐
min diğer yöneticilerinin ve tüccarların çocukları kendi evle‐
rinde özel ders alıyorlardı.
İ.Şopen’in verdiği bilgiye göre, her Müslümanın evinde
okullarda  okutulan  derslere,  özellikle  de  Kuran'a  ve  şeriata
dair kitaplara rastlamak mümkündü. Yazar İrevan'da kaligra‐
fik  yazıyla  yazılmış  şiir  kitaplarının  pahalı  olduğunu,  tarih
kitaplarının  ise  daha  da  pahalıya  satıldığını  yazıyor.  Onun
                                                            
148
 Иван Шопен. a. g. e., s. 901‐911.
NAZİM MUSTAFA 
 
124
yazdıklarına  göre,  Ermeniler  ise  kitap  sevmezlermiş.  Sadece
bazı  zengin  Ermenilerin  evlerinde  "İncil"  veya  dini  kitaba
nadir olarak rastlanıyordu.
149
Dolayısıyla İrevan şehri Hanlık‐
lar  döneminde  Azerbaycan'ın  gelişmiş  bilim  ve  kültür  mer‐
kezlerinden biri olmuş ve eğitime özel önem verilmiştir.
İrevan  progimnaziyasının
150
 hazırlık  sınıfının  hocası
Ermeni  asıllı  Stepan  Zelinski’nin  "Kafkasya'nın  coğrafyası  ve
boylarının açıklanması toplusu"nda yayınladığı "İrevan kenti"
makalesinde, 1880 yılında İrevan şehrindeki camilerde 8 öğ‐
retmenin çalıştığı ve 153 öğrencinin eğitim aldığını yazmıştır.
Zelinski,  ayrıca,  İrevan'da  yüksek  dini  Müslüman  okulunun
faaliyet gösterdiğini ve bu okulun öğrencilerinden eğitim üc‐
reti  alınmadığını,  aksine  eğitimde  başarılarına  bağlı  olarak
caminin onlara 3 rubldan 10 rubla kadar burs verdiğini yaz‐
mıştır. Yazar bu okullardaki öğrencilerin çoğunluğunun köy‐
lerden gelenler olduğunu, her yıl 60 öğrencinin eğitim aldığı‐
nı,  okulu  bitirdikten  sonra  onlara  ahund  derecesi  verildiğini
ve  sarık  giyme  yetkisine  sahip  olduklarını  yazıyordu.
151
S.Zelinski  yüksek  dini  okulun  hangi  camiye  bağlı  olduğunu
yazmasa  da  okulun  şehrin  baş  camisi  olan  Cuma  veya
Hüseyinali Han Cami`sine bağlı olduğu tahmininde bulunabi‐
lir.
14 Ocak 1832`de, Rusya işgali döneminde İrevan`da ilk
iki sınıflı ilkokul açılmıştır. İrevan kalesinde bulunan bu oku‐
lun  kurucusu  ve  yöneticisi  Moskova  Üniversitesi  öğrencisi
F.Zuboev  olmuştur.  1836  yılında  Petersburg'da  yayınlanan
"Kafkasya'daki  Rusya  topraklarının  İncelenmesi"  eserine  gö‐
re, "İrevan kentinde 60 öğrencinin eğitim aldığı bir halk oku‐
lu, 1827 yılında Eçmiedzin’den taşınmış bir Ermeni ve 8 tatar
                                                            
149
 Иван Шопен, a. g. e., s .917.
150
 dönemin orta okulu.
151
 Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа"
(СМОМПК). Тифлис, 1881, Вып. I, отд. I, с.44.

---