Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
115 
daha  5  çalışanın  cumhuriyeti  terk  etmek  zorunda  kaldıkları
ve  bu  durumda  "Sovyet  Ermenistanı"  gazetesinin  yayına  de‐
vam etmesinin mümkünsüzlüğünü yazıyordu.
142
Azerbaycanlıların  silah  zoruyla  Ermenistan'dan  çıka‐
rılma  işlemi  tamamlandıktan  sonra  2  Aralık  1988  tarihinde
SSCB Bakanlar Kurulu Başkanı Yardımcısı B.Şerbinan başkan‐
lığında  mültecilere  yardım  yapılması  için  hükümet  komisyo‐
nu oluşturulmuştu. 6 Aralık 1988 yılında Sov. İKP MK ve SSCB
Bakanlar  Kurulu  "Vatandaşların  kalıcı  yerleşim  yerlerini  zo‐
runlu terk etmesinde Azerbaycan SSC ve Ermenistan SSC böl‐
gesel  yönetimlerinin  görev  ihlali  hakkında"  karar  kabul  et‐
mişti. Fakat bu karar çok geç kalınmış bir karardı. İrevan'da
yaşayan  yaklaşık  3  bin  500  Azerbaycanlıdan  toplam  4‐5
Azerbaycanlı ailesi kalmıştı ki, onlar da kendi evlerini Erme‐
nilerle değiştiremedikleri için şehirden çıkamıyorlardı.
Ermenistan'da  Azerbaycanlılara  karşı  yapılan  katliam‐
ların en vahimi İrevan kentinin Estonakan sokağında yaşayan
Misgerovlar ailesine yapılmıştı. "Sovyet Ermenistanı" gazete‐
sinin çalışanı Cafer Misgerov’un çocukları, Elza Misgerova ve
oğlu  Vidadi  Misgerov  Ermeniler  tarafından  işkenceyle  öldü‐
rülmüş, sonra ise her ikisinin cesedini Artaşat (Gemerli) ilçe‐
sindeki Azat su deposuna atmışlardır. Birkaç ay sonra onların
ceseti bulunmuştu. Azerbaycanlıların İrevan'dan ve genellikle
Ermenistan'dan  kovulması  1988  yılı  sonunda  tamamlandı‐
ğında,  Ermeniler  Bakü'de,  1990  yılının  Ocak  ayında  yaşanan
olaylara kadar normal koşullarda yaşıyorlardı.
22 Kasım‐7 Aralık 1988 tarihleri arasında Azerbaycan‐
lıların yaşadıkları 22 ilde 170`inde sadece Azerbaycan Türk‐
lerinin  yaşadığı  ve  94`ü  ise  karışık  (Ermenilerle)  olan  yerle‐
                                                            
142
 Əziz  Ələkbərli,  Qərbi  azərbaycanlıların  1988‐ci  il  soyqırımı.
(Sənədlərin dili ilə). Bakı, Nurlan, 2008, s.393‐395.
NAZİM MUSTAFA 
 
116
şim yeri boşaltılmış, sonuçta 250 bin Azerbaycanlı nüfus tari‐
hi toprakları olan Ermenistan`dan kovulmuştur. O sırada 216
Azerbaycanlı katledilmiş, binlerce kadın, çocuk ve yaşlı yara‐
lanmış, on binlerce ailenin malı yağmalanmıştır.
Azerbaycanlıların  İrevan'dan  zorla  göçünü  takiben  Er‐
menistan`da  yeni  bir  süreç  başlanmıştır.  İrevan  kentinde
Azerbaycanlılara  ait  zengin  kültürel  miras  ve  anıtsal  tarihi‐
mimari yapılar tahrip edilmiş veya isimleri Ermenileştirilmiş‐
tir.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
117 
BİLİM, EĞİTİM 
VE 
KÜLTÜR 

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
119 
Bilim ve eğitim
Azerbaycan'ın  eski  kültür  merkezlerinden  biri  olan
İrevan kentinde doğup büyüyen yüzlerce bilim, kültür, sanat,
din  adamı  olmuştur.  Çeşitli  zamanlarda  İrevan'da  gelen  gez‐
ginler  ve  araştırmacılar  İrevan  şehrini  Doğu'nun  gelişmiş
bilim ve kültür merkezi olarak tanımlamıştır. İrevan aydınla‐
rının,  bilim,  kültür  ve  din  adamlarının  yazdıkları  eserler  bu‐
gün dünyanın çeşitli kütüphanelerinde, arşivlerinde ve müze‐
lerinde bulunmaktadır.
Ortaçağ'da İrevan'da beylerbeylik ve hanlık usul idare‐
leri tesis olduktan sonra bilim ve kültürün gelişmesi için uy‐
gun ortam oluşmuştur. Maalesef, savaşlar ve doğal felaketler
sonucunda  yaşanan  göç  nedeniyle  aynı  dönemde  yazılan
eserlerin az bir kısmı günümüze kadar ulaşmıştır. XIX. yüzyı‐
lın  başlarında  İrevan  Hanlığı'nın  Rusya  Çarlığı  tarafından
işgalinden  sonra  kentin  zengin  ve  aydın  kesimi  çoğunukla
şehri terk etmiştir. Aslen İrevan'dan olan, "İrevani" soyadı ve
lakabı ile eserler yazan onlarca bilim ve kültür adamları hak‐
kında  araştırmalar  bulunmaktadır.  XIX.  yüzyılın  sonlarında
bir  süre  İrevan'da  çalışan  Azerbaycan  edibi  ve  eğitmen
Firudin Bey Köçerli İrevan`ı "merkezi‐ulema, füzela ve şüera"
‐  yani  ulemalar,  fazıllar  ve  şairler  şehri  olarak  tanımlamış‐
tır.
143
İrevan  kentinde  bilim  ve  eğitimin  durumu  hakkında
farklı yazarların eserlerinden, o dönemin istatistikî bilgilerin‐
den ve arşiv belgelerinden birçok bilgi edinmek mümkündür.
İster Hanlıklar, isterse de Rusya işgali döneminde han‐
ların,  beylerin  ve  din  adamlarının  çocuklarının  mükemmel
                                                            
143
 Firudin  bəy  Köçərli,  Azərbaycan  ədəbiyyatı.  İkinci  cild.  Bakı,  Elm,
1981, s. 202.
NAZİM MUSTAFA 
 
120
eğitim  almalarına  özel  önem  verilirdi.  Birçok  zengin  aileler
çocuklarını yabancı ülkelerdeki laik veya yüksek dini okullar‐
da  okumaya  gönderiyorlardı.  İrevan'da  Şiilik  mezhebi  tesis
olduğu için zengin ailelerin çocukları Bağdat, Necef, Kerbela,
Meşhed, Horasan, Tebriz ve Kahire'de yüksek dini eğitim alı‐
yorlardı.  Aynı  şehirlerde  aslen  İrevan  kentinden  "İrevani"
soyadını  taşıyan  onlarca  Ayetullah,  müçtehid,  höccetül‐islam
derecesine  sahip  din  adamları  yetişmiştir.  Ayetullah  Molla
Muhammed bin Muhammed Bağır İrevani‐Hecefi’nin, Ayetul‐
lah  Seyyid  Abdülmecid  İrevani’nin,  Ayetullah  Seyyid  Ali
İrevani’nin,  Ayetullah  Mirza  Ebdülhüseyn  İrevani’nin,  Hacı
Mirza  Aliağa  İrevani’nin,  Mirza  Fezleli  isimleri  dünyaca  ünlü
Müslüman bilim adamları arasında bilinir.
"Fazıl  İrevani"  lakabı  ile  tanınan  Ayetullahu'l‐uzma
Molla Muhammed bin Muhammed Bakır 1817 yılında İrevan
kentinde doğmuştur. İrevan'da ilk dini eğitimini aldıktan son‐
ra  eğitimini  geliştirmek  için  Irak'a  gitmiş  ve  eğitimine
Kerbela`da devam etmiştir.
Fazıl kendi döneminde Caferi mezhebinin bilim başken‐
ti  olarak  bilinen  Necef‐Eşrefe  göç  etmiş  ve  büyük
müçtehidlerin  derslerine  katılmıştır.  Uzun  eğitim  ve  araştır‐
malardan  sonra  Fazıl  İrevani  kendini  müçtehit  olarak  yetiş‐
miş, Necef bilim merkezinde ders vermeye başlamıştır. Kuzey
ve Güney Azerbaycan'dan dini eğitim almak amacı ile Necef'e
giden öğrencilerin çoğu Fazıl İrevani’nin derslerine katılıyor‐
du. Kaynaklarda ona atfedilen 15'e yakın kitabın ismi bulun‐
maktadır.  Fazil  İrevani’nin  önemli  eserlerinden  bazıları:
"Beyzavi  tefsirine  haşiye",  "İctihad  ve  taklit",  "Usulü'l‐fıkıh",
"İstishab"dir.
Fazıl İrevani Necef kentindeki Şeyh  Tusi Camii'nde ce‐
maate imamlık yapmıştır.

---