Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
99 
tir.  Bunlar  çoğunlukla  şehir  çevresindeki  Nor‐Areş,  Zeytin,
Nor Kilikya sitelerinde yerleşmişlerdir.
120
Tarihçiler  SSCB'nin  Türkiye'ye  karşı  toprak  iddiasını
İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra SSCB ile Batılı devletleri ara‐
sında "soğuk savaşın" başlama tarihi olarak değerlendirirler.
Sovyet  hükümeti  ile  ABD  ve  İngiltere  arasında  yapılan  uzun
süren diplomatik görüşmeler sonucunda  nihayet, Sovyet hü‐
kümeti  Türkiye'ye  karşı  toprak  talebinden  vazgeçmiştir.  Er‐
meniler  Sovyet  hükümetinin  yardımı  ile  Kars  ve  Ardahan’ı
“geri almaktan” vazgeçseler de, 100 binden fazla Azerbaycanlı
nüfusun tarihi topraklarından sürülmesinde başarılı oldular.
Aralık  1947`de  Azerbaycan  ve  Ermenistan  K  (b)  P
MK’larının  genel  sekreteleri  Stalin'e  mektup  göndererek,  Er‐
menistan'da yaşayan 130 bin Azerbaycanlının göç ettirilmesi
meselesinin  çözüme  kavuşturulmasını  rica  etmiştir.  Kopyası
Azerbaycan  Cumhuriyeti  Siyasi  Belgeler  Arşivi'nde  saklanan
bu  mektubun  altında  imza,  tarih  ve  gönderilme  numarasına
yer verilmemiştir.
121
23  Aralık  1947  yılında  SSCB  Bakanlar  Kurulu
"Kolhozçuların  ve  diğer  Azerbaycanlı  nüfusun  Ermenistan
SSC’den  Azerbaycan  SSC'nin  Kür‐Araz  ovasına  aktarılması
hakkında"  kararını  alır.  Aynı  kararda,  1948‐1950  yıllarında
gönüllülük  ilkesi  temelinde  Ermenistan  SSC`de  yaşayan  100
bin  kolhozcu  ve  diğer  Azerbaycanlı  nüfusun  Azerbaycan
SSC'nin Kür‐Araz ovasına göçürülmesi belirtiliyordu. Kararın
1.  maddesinde  1948  yılında  10  bin,  1949  yılında  40  bin  ve
1950 yılında 50 bin kişinin göç ettirilmesi öngörülüyordu. Bu
kararın 11. paragrafında, Ermenistan SSC Bakanlar Sovyeti`ne
Azerbaycan SSC'nin Kür‐Araz ovasına göç eden Azerbaycanlı‐
ların  yerine  yurt  dışından  Ermenistan'a  gelen  Ermenilerin
                                                            
120
 Тадевос Акопян, Очерк истории Еревана. Ереван, 1977, с.335‐336.
121
 ARPİİSSA, fond 1, siy. 222, iş 48, vv. 1‐2.
NAZİM MUSTAFA 
 
100
yerleştirilmesine  ve  kullanmalarına  izin  verilmesi,  isteniyor‐
du.
122
SSCB  Bakanlar  Kurulu  kararında  "Diğer  Azerbaycanlı‐
lar" tanımlamasına açıklık getirilmese de aslında burada fab‐
rika  işçileri  ve  kolhozçu  olmayan  Azerbaycanlılar  kastedil‐
miştir.
23  Aralık  1947  tarihli  karara  ek  olarak  SSCB  Bakanlar
Kurulu 10 Mart 1948 tarihinde "Kolhozcuların ve diğer Azer‐
baycanlı  nüfusun  Ermenistan  SSC`den  Azerbaycan  SSC'nin
Kür‐Araz  ovasına  aktarılması  ile  ilgili  önlemler  hakkında"
ikinci bir karar kabul etmiştir. 14 maddeden oluşan bu karar‐
da göçle ilgili SSCB hükümetinin, ayrıca Azerbaycan ve Erme‐
nistan Bakanlar Sovyetlerinin karşısında somut düzenlemele‐
rin yapılması vazifesi konulmuştu.
123
Azerbaycan'da  göç  işlemlerini  önce  Bakanlar  Kurulu
Şube  Müdürü,  Ermeni  asıllı  N.Brutens  (uzun  süre  Sov.  İKP
MK'nın  uluslararası  ilişkiler  departmanı  müdür  yardımcısı
Karen  Brutens’in  babası),  sonra  ise  diğer  bir  Ermeni  R.
Sevumyan yürütmüştür.
Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulunun 1948 yılı 13 Mayıs
tarihinde kabul ettiği başka bir karara göre, aynı yıl Ermenis‐
tan SSC'nin köylerindeki kolhozcular dışında İrevan şehrinin
Stalin  ve  Spandaryan  bölgelerinden  de  Azerbaycanlılar  göç
ettirilmiştir.
1948  yılı  sonunda  Azerbaycan  SSC  Bakanlar  Kurulu
Başkanı  Teymur  Guliyev  SSCB  Bakanlar  Kurulu  Başkan  Yar‐
dımcısı V.Malenkov’a 27 Aralık 1947 ve 10 Mart 1948 karar‐
larının uygulanması ile ilgili bir rapor göndermiştir. Raporda
Kür‐Araz  ovasına  göç  ettirilecek  nüfus  için  konutların  olma‐
dığı, toprağın uygun hale getirilmesi gerektiği, su ihtiyacının
                                                            
122
 ARPİİSSA, fond. 1, siy. 222, iş 48, vv. 14‐17.
123
 ARPİİSSA, fond 1, siy. 222, iş 48, vv.21‐25.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
101 
çözümlenmediği, sağlık tesislerinin olmadığı vurgulanıyordu.
Şartları  dikkate  alarak,  Ermenistan  SSC’den  göç  ettirilecek
Azerbaycanlıların  1949  yılında  15000`ni  geçmemesi,  Erme‐
nistan'ın dağlık bölgelerinden göç ettirilenlerin Azerbaycan'ın
dağlık bölgelerinde yerleştirilmesine  izin verilmesi SSCB Ba‐
kanlar  Sovyeti”nden  talep  ediliyordu.  Ayrıca  SSCB  Bakanlar
Kurulu`nun 23 Aralık 1947 tarihli kararında belirtilen ayrıca‐
lıkların Ermenistan SSC`den göç ettirilen Azerbaycanlılara da
tanınması istenmiştir.
124
Fakat SSCB Bakanlar Kurulu bu müracaatlara bir kural
olarak,  onaylanmış  göç  planının  dışına  çıkılamaz,  cevabını
veriyordu.
SSCB  hükümetinin  Azerbaycanlıların  göçü  hakkındaki
kararları, İrevan civarında ve Ermenistan'ın sınırları boyunca
mevcut olan Azerbaycanlı yerleşim yerlerinin Ermenileştiril‐
mesine  neden  olmuştur.  Azerbaycanlıların  Ermenistan`dan
göçünün  hızlandırmak  amacıyla  Ermenistan  SSC  hükümeti
psikolojik  baskılar  uygulamaktaydı.  3  Mayıs  1948  yılında
Ermenistan  SSC  İçişleri  Bakanı  Tuğgeneral  Horen
Grigoryan’ın  Mir  Cafer  Bağırov’a  gönderdiği  "Azerbaycan
SSC`e yaklaşan göçle ilgili Ermenistan'ın Azerbaycanlı nüfusu
arasındaki psikolojik durumu hakkında rapor"da sadece göçe
tabii  tutulan  Azerbaycanlı  nüfusun  değil,  bu  işle  ilgisi  olma‐
yan,  Dağlık  Karabağ'ın  ve  Nahçıvan'ın  Ermenistan'a  birleşti‐
rilmesini arzulayanların da istekleri yer almıştır. Azerbaycan‐
lıların kendi topraklarından göç etmek istememeleri doğaldı.
Ermenilerin  Azerbaycan'a  ve  Türkiye'ye  karşı  toprak  iddiası
ile  ilgili  söylediklerine  raporda  yer  verilmesi  ise  dolayısı  ile
resmi  İrevan'ın  tutumunu  yansıtmıştır.  Örneğin,  İrevan'da
Sosyal  Güvenlik  Bakanlığı  sisteminde  çalışan  bir  Ermeni'nin
söylediği  aşağıdaki  fikirler  raporda  yer  almıştır:  "Şüphesiz
Azerbaycanlılar  Ermenistan'dan  göçecekler.    Öncelikle,  Aras
                                                            
124
 ARPİİSSA, fond 411, siy. 9, iş 580, v.191.
NAZİM MUSTAFA 
 
102
ve Ahuryan (Arpaçay) nehirlerinin kıyılarında yaşayan Azer‐
baycanlılar, sonra ise Yerevan`daki Azerbaycanlıların göçüne
başlanacak.  Sınır  bölgelerinin  köyleri  de  Azerbaycanlılardan
temizlenecek..." Başka bir Ermeni ise düşüncelerini şöyle ifa‐
de  ediyordu:  "Azerbaycanlıları  sadece  Ermenistan'dan  değil,
aynı zamanda Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nden çıkarmak ve
Nahçıvan’ı Ermenistan topraklarına katmak gerekir".
125
Göç edenler genelde Ermenistan'da yaşadıkları bölgele‐
rin  iklim  koşullarına  uygun  olmayan,  Zerdab,  Ali‐Bayramlı,
Kürdemir,  Göyçay,  Mirbeşir  (Terter),  Salyan,  İmişli,
Sabirabad,  Jdanov  (Beylegan),  Yevlah,  Ucar,  Saatli  illerinde
yerleştirilmişler. Göç edenlerin bir kısmı bulaşıcı hastalıklara
yakalanarak hayatlarını kaybetmişlerdir.
Göçmenlere  yeni  evler  verilmediğinden  onlar  genelde
sosyal  tesislerde,  depolarda,  ahırlarda,  lojmanlarında  yerleş‐
tirilmişti.  1948‐1950  yıllarında  Ermenistan'dan  göç  ettirilen
8110 aileden sadece 3232’sine konut sağlanmıştı.
1953 yılında İ.Stalin’in ölümünden sonra Azerbaycanlı‐
ların  Ermenistan`dan  göçü  azalmış  ve  yaşam  koşulları  ağır
olan  nüfusun  kendi  önceki  yurtlarına  geri  dönmesi  süreci
hızlanmıştır.
Sürgün sonucunda Ermenistan Cumhuriyetinin Eşterek,
Martuni  (Aşağı  Karanlık),  Karabağlar,  Abovyan  (Eller),
Eçmiadzin  ve  Hoktenmberyan  bölgelerinde  yaşayan  bütün
Azerbaycanlılar bir daha geri dönememiştir.
Sürgünün  tamamlanması  ile  yeni  bir  süreç  başlatıldı.
Ermenistan'da  yaşayan  nüfusun  azalmasını  bahane  ederek
bölge ve ülke genelinde görev yapan Azerbaycanlı kadroların
Ermenilerle değiştirilmesi süreci uygulamaya konuldu. Önce‐
likle  bu  süreç  başkent  İrevan'dan  başlandı.  Ermenistan  KP
                                                            
125
 ARPİİSSA, fond 1, siy. 221, iş 1, v.21.

---