Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
91 
havuzuna  atmışlardır...  Sürmeli  kazasında  taş  taş  üste  kal‐
mamıştır...
Diğer
kazalardakı‐Novo‐Beyazıt,
Eçmiadzin
ve
İrevan’daki Müslümanların durumu daha da kötüdür. Burada
süngülerle saldırı ve bombardıman yapılarak savaşmışlardır.
Ermenilerin saldırılarının kahraman köy korucuları ve gönül‐
lüler  sayesinde  "Kurt  kapısı"nda  durdurulmuş,  sadece  Şerur
ve  Nahçıvan  zarar  görmemiştir...  İrevan'dan  ve  kazalardan
topluca Kars'a göçen Müslüman nüfusun durumu Ermenilerin
oraya  gelmesinden  sonra  daha  da  kötü  hal  almıştır.  Onlar
(yani  Azerbaycanlılar)  Anadolu  dağlarında  sığınak  aramaya
mecbur  kalmışlardır.  Ermenilere  İrevan  Guberniyası`nda
Müslüman  nüfusa  yaptıkları  yetmemiştir  ki,  dışarıdan  aldık‐
ları yardımla Taşnaklar İrevan katliamını Karabağ'da da tek‐
rarlamağa çalışıyorlar.
Azerbaycan'daki  Ermenilerin  durumu  ile  İrevan’daki
Müslümanların  durumunu  karşılaştırmak  ilginç  olacaktır.
Ermeniler  bizim  ülkemizde  tam  vatandaştırlar.  Onlar  tüm
sivil  özgürlüklerinden  yararlanırlar,  parlamentoda  ve  hükü‐
mette temsil ediliyorlar, onların çocuklarının eğitimi için dev‐
let büyük miktarda kaynak ayırıyor, hiç kimse onlara dokun‐
muyor,  onlar  başka  guberniyalarda  kendilerine  sığınak  ara‐
mıyorlar. İrevan Müslümanlarının ise bir bölümü yok edilmiş,
bir bölümü  çevre  bölgelere dağılmışlar ve  kendilerine hiçbir
yerde sığınacak yer bulamamışlardır."
106
Bu makale Azerbay‐
can'da  yaşayan  Ermenilerle  Ermenistan  Cumhuriyeti'nde
yaşayan  Azerbaycanlıların  durumu  arasındaki  farkını  açıkça
ifade ediyordu.
Azerbaycan Parlamentosu 17 Temmuz 1919 tarihli otu‐
rumunda  Zengezur  kazasından  ve  İrevan  Guberniyası`ndan
olan  mültecilerin  durumunu  müzakere  etmiştir.  Bağır  bey
                                                            
106
 Azərbaycan gazetesi (rusca), №142 (09.07.1919).
NAZİM MUSTAFA 
 
92
Rizayev bir yıl önce İrevan'da 22 bin Müslümanın yaşadığını
ve onların çoğunun şehri terk ettiklerini, son zamanlarda ise
tek‐tek  dönenlerin  evlerini  ve  eşyalarına  zarar  verdiklerini
gördüklerini  söylüyor.  O,  Ermeni  hükümetinin  Müslüman
göçmenlere  yardım  etmediğini  bildirdi.  Garabey  Garabeyov
da  şöyle  diyor:  "Ermeni  yoksullarına,  Ermeni  hükümeti  ve
Amerikan  heyeti  tarafından  buğday  yardımı  yapıldı.  Ama
oradaki  Müslümanların  hepsi  aç  ve  kapı‐kapı  dolanıyorlar.
Halleri hayli kötü... Ermenistan'da Müslümanlar için bu şekil‐
de  yaşamak  mümkün  değil...  Müslüman  köylerinde  bulunan
Müslümanları  çıkardılar.  İrevan  aç  insanlarla  doludur.  Rica
ediyorlar,  (hayır  kurumlarını  göz  önünde  bulunduruluyor)
onlar  köylerine  dönüp  yaşasınlar.  Ama  onları  köye  bırakmı‐
yorlar  ve  diyorlar  ki,  köyde  45  ev  varsa,  hepsi  Ermeniler  ile
doldu, artık Müslüman gelemez. Özet olarak, resmi haberlere
göre, Ermeniler Müslümanlara olmadık işkenceler yapıyorlar.
Önceden  de  ettiler.  Mezarlığın  taşlarını  bile  çıkararak  dağıt‐
mışlardır.  Camilerin  kapısını,  penceresini  çıkarıp  götürdüler.
Çatısını  uçurup  orada  rezaletler  yapıyorlar".  Sultan  Mecid
Genizade  ise  şöyle  diyor:  "Orada  kardeşlerimizi  kesiyorlar,
öldürüyorlar. Amaçları, bir tane bile Müslümanlardan kalma‐
sın. Atalarının yerlerini terk etsinler..."
107
Himayəçilik Bakanlığı'nın
108
Ermenistan'daki temsilcisi
Teymurimur  Han  Makinski`nin  11  Kasım  1919  yılında
Himayeçilik  Bakanlığına  gönderdiği  raporunda  şunlar  yazıl‐
mıştır: "1918 yılının Şubatı’ndan beri süren katliamlar sonu‐
cunda  0,5  milyon  nüfus  dilenci  durumuna  düştü.  (Nahçıvan
kazasından, Şerur istasyonundan, Sürmeli istasyonunun 2.‐3.
polis alanlarından ve Zengibasar ilçesinden başka). Aynı top‐
raklarda  Müslüman  nüfus  her  şeyini  kaybetti.  Enkaza  dönen
                                                            
107
 Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  (1918‐1920).  Parlament.  I  cild,  Bakı,
1998, səh.855‐559.
108
 Bakanlığın görevi iç çatışmalardan etkilenen sivillerle ilgilenmekti.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
93 
bölgelerde  nüfus  200  binden  fazlaydı.  Onlar  hastalıktan  ve
açlıktan  yok  oldular,  defalarca  talana  ve  katliamlara  maruz
kalmışlardır.  Bunlara  İrevan  Müslümanları,  Zengibasarın
Göykümbet, Arbat, Ağcagışlag ve Çarbah köyleri dahildir. Ne‐
redeyse, ölenlerin sayısı 100‐120 bin kişidir. 50 bin kişi Azer‐
baycan'a  mülteci  olarak  gelmiş.  Yaklaşık  bir  o  kadarı  da
İrevan'da, Zengibasar ilçesinde, Sürmeli kazasının 2 bölgesin‐
de  ve  Eçmiadzin’de  yaşıyorlar.  Kalan  mülteciler  Nahçıvan’a,
Şerur`a, Sürmeli kazasının 3'üncü bölgesine ve Kars vilayeti‐
nin Kağızman ilçesine sığınmışlardır. Bazıları Maku Hanlığına
ve Türkiye topraklarına gitmişlerdir. Şimdiki noktada 50 bin
kişiye gıda yardımı (un, tahıl ve ekmek şeklinde) yapılmalıydı.
İrevan kentinde açlık çeken nüfus 8 bin kişidir."
109
20  Aralık  1919’da  Tiflis'te  İrevan  Guberniyası  ve  Kars
vilayetinden  gelen  mültecilerin  söylediklerine  göre  hazırla‐
nan  tutanaklarda  şunlar  yer  alıyordu,  "Aras  ve  Tarasum  ne‐
hirlerinin diğer kıyısında, Uluhanlı istasyonundan 17 verst
110
mesafede, daha güvenli bir yerde malı‐mülkü talan edilmiş 50
bin  mülteci  toplanmıştır.  Ayrıca,  Azerbaycan'ın  İrevan’daki
temsilciliğinin emrinde 14 kişinin çalıştığı, onların da görevi‐
nin  İrevan’daki  mültecilere  yardım  ederek,  onları  Azerbay‐
can'a  göndermekten  ibaret  olduğu,  fakat  İrevan'dan  20
verstdən  artık  uzak  mesafede  olan  mültecilerin  ise  kaderle‐
riyle baş başa kaldılar."
111
Azerbaycan Parlamentosu 5 Ocak 1920 tarihli toplantı‐
sında  mültecilerin  meselesini  müzakere  etmiş  ve  Ermenis‐
tan'dan 300 bin mültecinin geldiği belirtilmiştir.
112
                                                            
109
 ARDA, fond 2894, siy. 1, iş 1, v. 19.
110
 17.  Yüyzılda  ortaya  çıkan  Rus  ölçü  birimidir.  1  Verst  eşittir  1.0668
kilometreye.
111
 ARDA, f.897, siy.1, iş.40, v.186‐187.
112
 Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  (1918‐1920).  Parlament.  II  cild,  Bakı,
1998, səh.695.
NAZİM MUSTAFA 
 
94
Azerbaycan'ın  Ermenistan'daki  diplomatik  temsilcili‐
ğinden  Mir  Mahmud  Mirbabayev’in  25  Ocak  1920'de  Azer‐
baycan  Dışişleri  Bakanlığına  gönderdiği  gizli  mektupta,
İrevan  kentindeki  Müslümanların  durumunun  daha  da  ağır
olduğu  belirtiliyordu:  “Müslüman  dükkanları  yok  edilmiş,
evler  yıkılmış  ve  güvenli  yaşam  için  hiçbir  garanti  bulunma‐
maktadır.”
113
1920 yılının Nisan ayında Azerbaycan'da Bolşeviklerin
iktidarı  ele  geçirmesinden  yararlanan  Taşnak  hükümetinin
Azerbaycanlılara  karşı  katliamları  daha  da  büyüyerek,  sert‐
leşti.
1919 yılında 29 bin nüfusu olan İrevan kentinde 14 bin
kişi,  Eçmiadzin  kazasında  ise  6  ay  içinde  4  bin  kişi  açlıktan
hayatını  kaybetti,  açlıktan  ölenlerin  mutlak  çoğunluğu  Azer‐
baycanlılar olmuştur. Çünkü o dönemde Azerbaycanlılar evle‐
rinden  çıkamadıkları  için  ölüme  mahkum  edilmişlerdi.  Oysa,
bu dönemde Ermenistan'da doktor Yarroun’un başkanlığında
Amerika'nın  Ermenistan'a  Yardım  Komitesi  faaliyet  gösteri‐
yordu.
İrevan kentinde Azerbaycanlıların bir kısmının Ermeni
katliamlarından  canlarını  kurtarmalarının  başlıca  nedenleri
onların toplu şekilde (şehrin Demirbulag, Tepebaşı, Kale şehir
ve  Eski şehir bölümlerinde) yerleşik  olmaları, Azerbaycan'ın
diplomatik temsilciliğinin, Azerbaycan Himayecilik Bakanlığı,
Bakü Müslüman Yardım Cemiyeti'nin İrevan kentinde faaliyet
gösteren  temsilcilerinin  mümkün  olduğunca  denetimleri  ol‐
muştu. Diğer yerlerde ise böyle denetim olmadığından Erme‐
ni  çeteleri  Azerbaycanlılara  karşı  öldürme  ve  yağmalamayı
istedikleri şekilde gerçekleştirmişlerdir.
                                                            
113
 ARDA, f. 897, siy.1, iş.78, v.22‐24.

---