Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
79 
Ermeni silahlı birliklerinin sonraki hedefi Nahçıvan ol‐
muştur. 5 Mayıs 1905 yılında Ermeni silahlılarının Ermenile‐
rin  yaşadığı  Şıhmahmud  köyünün  yakınından  geçen  Cehri
köyünün sakinlerinden üç kişiyi yaralamaları ile Nahçıvan’da
Ermeni‐Müslüman  çatışmaları  yaşanmıştır.  Kafkas  Valisi
Voronsov‐Daşkov saldırıların önlenmesi için General Maksud
Elihanov‐Avarski’ni
79
Nahçıvan'a göndermiştir. Bundan sonra
Nahçıvan`da  durum  sakinleşmiş  fakat  saldırılar  Şerur‐
Dereleyez ve İrevan’da artmıştır.
Nahçıvan'da  katliamlar  bittikten  sonra,  Ermeniler
İrevan'da  yeniden  çatışmalar  olacağı  haberlerini  yaymağa
başlamışlardı.  Çatışmaları  önlemek  için  şehrin  Ermeni  ve
Müslüman  temsilcileri  ortak  çalışmalar  yapmaya  karar  ver‐
mişlerdi.  Guberniya  yönetiminin  yardımı  ile  her  iki  milletin
temsilcilerinden  oluşan  22  kişilik  komisyon  kurulmuştu.  Şe‐
hir bölgelere bölünmüş ve her bir bölgeyi kontrol etmek için
birkaç nüfuzlu Ermeni ve Müslüman ayrılmıştı. Şehir polisin‐
den komisyona yardım etmeleri ve korumayı güçlendirmeleri
rica edilmişti.
80  
Fakat bu önlemler İrevan'da yaşanacak son‐
raki katliamların önlenmesi için yeterli olmamıştır.
23‐26  Mayıs’ta  İrevan  kentinde  yaşanan  ikinci  katliam
daha  vahim  olmuştu.  "Kafkas"  gazetesinde  yer  alan  habere
göre,  İrevan'da  saldırıların  devam  ettiği  ilk  üç  gün  içinde  31
kişi ‐ 9 Ermeni, 21 Müslüman, 1 Asur öldürülmüş, 24 Ermeni,
10 Müslüman, 1 Yahudi ve 1 Rus yaralanmıştır.
81

                                                            
79
 M.  Elihanov‐Avarski  General  Hüseyin  Nahçıvanski’nin  ablasının  koca‐
sıydı.  Bu  nedenle  "Taşnaksutyun"  partisi  Elihanov‐Avarski’ye  ölüm
hükmü  çıkarmıştı.  İkinci  Kafkas  tümeni  komutanı  olan  Korgeneral
Elihanov‐Avarski 3 Temmuz 1907 yılında Gümrü'de Ermeni teröristleri
Dro, Kamo tarafından öldürüldü.
80
 Kaspi gazetesi, № 96, (24.05.1905).
81
 Kaspi gazetesi, № 100, (31.05.1905).
NAZİM MUSTAFA 
 
80
26  Mayıs’ta  yaşanan  katliamlar  hakkında  ise  "Kaspi"
gazetesinin  "Tiflisskiy  listok"  gazetesinden  alıntı  yaptığı  ha‐
bere  göre,  bir  Tatar’ın  (Azerbaycanlının‐N.M.)  evine  yapılan
bombalı saldırı sonucu 24 kişi ölmüş ve yaralanmıştır. Tatar‐
ların  yerleşik  oldukları  Tepebaşı  mahallesinde  de  bombalı
saldırı yapılmış ve çok sayıda insan ölmüştür.
82
Ermeni çete‐
leri  İrevan  şehri  çevresinde  bulunan  Azerbaycanlı  köylerine
saldırmış ve köy halkının büyük çoğunluğunu öldürmüşlerdi.
Üç  aylık  bir  aradan  sonra  18  Eylül  1905  tarihinde
İrevan'da  üçüncü  Ermeni‐Müslüman  katliamları  başlanmıştı.
İrevan  Guberniyası`nın  Generali  Louis  Napolyon  Bonapart’ın
(Fransa'nın  İmparatoru  Napolyon  I.  Bonapart’ın  soyundan
gelir) 19 Eylül’de İrevan'dan gönderdiği telgrafta şöyle diyor:
18  Eylül'de  saat  3'te  10  Müslüman  şehirden  köye  dönerken
bağların  yanında  olan  Ermenilerden  biri  ateş  açmış  ve  bir
Tatar  ölmüş,  biri  de  ağır  yaralanmıştır.  Hemen  olay  yerine
nöbetçi polis, atlı ordu bölüğü gelmiş, onlar bağda 5 Ermeni'yi
gözaltına almışlar. Saat 5’te tutuklanmış olan Ermeniler şehre
getirilmiş,  onların  çevresine  Ermeni  ve  Müslümanlar  toplan‐
mıştır.  Atlı  birliğe  toplanan  grubu  dağıtmaları  için  emir  ve‐
rilmiştir, bundan sonra grup pazar ve bulvar tarafa yönelmiş‐
tir.  Müslümanlardan  birinin  ateş  açması  ile  toplu  çatışma
yaşanmıştır.  Çatışmalar  sonucunda  8  Müslüman,  2  Ermeni
öldürülmüş, 3 Müslüman, 8 Ermeni ise yaralanmıştır.
83
General Napolyon'un saldırıları önleme çabaları Erme‐
nilerin  işine  yaramıyordu.  Onlar  valinin  görevden  uzaklaştı‐
rılması  için  çalışıyorlardı.  Kafkasya'nın  Valisi  Ermeni  yanlısı
Vorontsov‐Daşkov  üçüncü  Ermeni‐Türk  çatışması  yaşanma‐
sından bir süre sonra Napolyon'u Vali görevinden almıştır.
                                                            
82
 Kaspi gazetesi, № 100, (31.05.1905).
83
 Kaspi gazetesi, № 186, (24.09.1905).

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
81 
Ekim  öncesinde  durum  yeniden  gerginleşti.  İrevan
Guberniyası`nın
yeni
general‐valisi
kont
Vladimir
Tizenhauzen’in  başkanlığında  İrevan  temsilcilerinin  katılı‐
mıyla barış ve istikrarın sağlanması için geçici komisyon oluş‐
turuldu.  Komisyon  üyelerine  yaşanan  çatışmalar  sonucu  za‐
rar görenlerin hasarlarının belirlenmesi ve iki hafta boyunca
bu  hasarın  zarar  veren  tarafından  karşılanması  için  yetkili
kurumların
düzenlemeler
yapması
öngörülmekteydi.
İrevan'ın  ünlü  aydınlarından  Penah  Han  Makinski,  Kerbelayi
Mehmet  Aliyev,  Ağa  Han  İrevanski,  Mir  Abbas  Mirbabayev,
Elekber  Bey  İsmayılov,  Abbasgulu  Bey  Hacıbeylinski  komis‐
yonun üyeleri arasındaydılar.
84

20  Şubat  1906’da  Tiflis'te  Kafkas  Valisi  Voronsov‐
Daşkov’un  sarayında  Ermeni‐Müslüman  çatışmalarına  son
vermek  amacıyla  toplantılar  düzenlenmişti.  Dönemin  bası‐
nında  "Ermeni‐Müslüman  kurultayı"  olarak  tanımlanan  bu
konferansta valiliğin tüm heyeti, Tiflis, Yelizavetpol ve İrevan
valileri,  Ermenilerin  28,  Müslümanların  29  temsilcisi,  iki
imam  ve  iki  piskopos  yer  almıştır.  İrevan  Guberniyası`nın
Müslüman  temsilcilerini  Ağa  Han  İrevanski,  Abbasgulu  Bey
Hacıbeylinski ve şahzade Şahgulu Mirza temsil etmiştir.
85

20 Şubat‐7 Mart tarihleri arasında süren bu toplantıda
Müslüman  temsilcileri  Ahmet  Bey  Ağayev,  Alimerdan  Bey
Topçubaşov,
Edil
Han
Ziyathanov
ve
başkaları
"Taşnaksutyun"  partisinin  faaliyetlerini  eleştirerek,  onun
Kafkasya'da yapılan katliamların, terör eylemlerinin düzenle‐
yicisi  ve  uygulayıcısı  olduğunu  göstermiş  ve  resmi  hükümet
çevrelerinin  bu  örgütün  eylemlerine  görmezden  geldiğini
kanıtlamışlardır.
86

                                                            
84
 Kaspi gazetesi, № 39, (19.02.1906).
85
 Kaspi gazetesi, № 42, (23.02.1906).
86
 M.S. Ordubadi, Qanlı illər. (1905‐1906‐cı illərdə Qafqazda baş vermiş
erməni‐müsəlman davasının tarixi). Bakı, 1991. s. 105‐116.
NAZİM MUSTAFA 
 
82
Tiflis'te  yapılan  toplantının  sonucu  olarak  Ermeni‐
Müslüman  uzlaşma  komisyonu  kurulmuştu.  Lakin  belli  bir
süre  sonra  Ermeni  çeteleri  yeniden  katliamlara  başlamışlar‐
dır.  Ermeni  yazar  A‐do’nun  verdiği  bilgiye  göre,  İrevan  ken‐
tinde dördüncü Ermeni‐Müslüman çatışması 27 Mayıs ve 8‐9
Haziran 1906 tarihinde yaşanmıştır. A‐do'nun yazdığına göre,
çatışma 27 Mayıs’da İrevan'daki Kañtar (Terazi) meydanında
başlamıştır. Çatışma çok kısa sürmüş ve yardıma gelen askeri
birlikler  çatışmaları  durdurmağı  başarmıştır.  Çatışmalarda
öldürülen 22 kişiden 13'ü Ermeni, 7'si Türk, 1'i Molokan
87
ve
1'i  de  Yahudi  olmuştur.  14  yaralının  7'si  Ermeni,  4'ü  Türk,
geri kalanı diğer milletlerin temsilcileri olmuşlardır. A‐do’nun
verdiği  bilgiye  göre,  8  Haziran’da  İrevan'da  yeniden  çatışma
başlasa da, ordunun müdahalesi ile çatışmalar durdurulmuş‐
tur. Bu çatışmada 10 kişi öldürülmüştür. Ölenlerden 5'i Türk,
3'ü  Ermeni, 1'i Kürt  ve 1'i de Yahudi olmuştur. 19 yaralıdan
ise 13'ü Türk, 6'sı Ermeni olmuştur. 9 Haziran sabahı yaşanan
çatışmalarda ise ölen olmamıştır.
88

M.S.  Ordubadi  1905  yılı  katliamı  hakkında  şöyle  yaz‐
mıştır:  "İrevan  bir  yanar  dağa,  volkana  dönüşmüş  asil  İslam
milletini  yakmakta,  boğmakta  idi  ..."
89
 Sadece  "Difai"  partisi‐
nin Gence'de merkezi ve daha sonra yerel şubelerinin kurul‐
masından  ve  bu  partinin  üyelerinin  Ermeni  terörüne  karşı
mücadeleye  başlamasından  sonra  Ermeni  saldırıları  sona
ermiştir.
XX. yüzyılın başlarında İrevan`da yaşayan Azerbaycanlı
ve  Ermenilerin  sayısı  yaklaşık  olarak  eşitti  (12,5  bin  kişi).
                                                            
87
 Eski Rusya Çarlığı ve SSCB sınırları içinde yaşayan hristiyan Slavlar`dır.
Bunlar  Ortodoks  Rus  Kilisesi`ne  bağlı  değiller.  Onlar  kendilerini  ne
Ortodoks,  ne  Protestan,  ne  de  Katolik  olarak  tanımlarlar.  Kendilerini
"Manevi Hristiyanlar" olarak tanımlarlar. (çevirmenin notu)
88
 A‐Do, a.g.e., s. 62‐63.
89
 Ordubadi M.S., a.g.e., s. 27‐35.

---