Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
65 
ulaşmasına  izin  vermez,  o,  Terek  nehri  üzerindeki
Yekaterinograd şehrinde gecikir. Bundan sonra Hasan Han'ın
kaderi hakkında bilgi verilmiyor.
65
Diğer bilgilere göre, İrevan Hanlığı'nın işgalinden sonra
imzalanan  Türkmençay  (Şubat,  1828)  Anlaşması`nın  on
üçüncü  maddesi  uyarınca  her  iki  taraftan  olan  esirler  kendi
ülkelerine  iade  edildiğinde  Hasan  Han  da  serbest  bırakılır.
Kovanlı‐Kaçar sülalesine mensup olan Hasan Han İran'a gelir.
1828 yılında Feteli Şah Kaçar Hasan Hanı Horasan'da yaşanan
isyanları bastırmak için gönderir. Hasan Han 1830 yılına ka‐
dar  orayı  yönetir.  Sonra  Feteli  Şah  General  Hasan  Hanı  Tah‐
ran'a  çağırır.  Hasan  Han  1848  yılından  Yezd,  Kirman  ve
Belucistan  eyaletlerinin  yöneticisi  olur.  Hasan  Han  1856  yı‐
lında Kirman’da vefat eder ve Necef kentinde gömülüdür.
İrevan Hanı Hüseyngulu Han'ın akıbeti hakkında ise çe‐
lişkili  bilgiler  mevcuttur.  İ.Şopen’in  verdiği  bilgiye  göre,
Hüseyngulu  Han  Gaçar  1834  yılında  Güney  Azerbaycan'da
vefat etmişdir.
66
Hüseyngulu Hanla Feteli Şahı akrabalık bağ‐
ları da birleştiriyordu. Feteli Şah Hüseyngulu Han'ın kız kar‐
deşi ile Abbas Mirza ise Hüseyngulu Han'ın kızı ile evlenmişti.
Ermeni  asıllı  Amerikalı  araştırmacı  George  Burnoutyan`ın
İran  araştırmacısı  M.  Bamda’da  istinaden  yazdıklarına  göre,
hanlığın işgalinden sonra da Hüseyngulu Han Feteli Şah tara‐
fından  çeşitli  görevlere  atanmış  ve  1831  yılında  90  yaşında
ölmüştür.
67
"Alınmaz  kale"  olarak  adlandırılan  İrevan  Kalesi`nin
Rus  birliklerinin  23  yıl  aralıklarla  gerçekleştirdikleri  saldırı‐
lar sonucunda işgal edilmesiyle Kuzey Azerbaycan hanlıkları‐
nın Rusya tarafından işgali tamamlanmıştır. İrevan Kalesinin
                                                            
65
 В. Потто. A.g.e., с. 359‐361.
66
 И.И. Шопен. A. g. e. S. 170.
67
 George  Bournoutian  Husayn  Quli  Khan  Qazvini,  Sardar  of  Erevan:  A
Portrait  of  a  Qajar  Administrator  Iranian  Studies,  Vol.  9,  No.  2/3
(Spring ‐ Summer, 1976), p. 169.
NAZİM MUSTAFA 
 
66
Ruslar tarafından alınmasında Ermeniler önemli rol oynamış‐
tır.  Bölgeyi  iyi  bilen  Ermeniler  Rus  birliklerine  kılavuzluk
etmiş, kalenin zayıf savunulan  yerlerini Rus birliklerine  gös‐
termiş  ve  casusluk  faaliyetlerinde  bulunmuşlardır.  Tiflis'te
kurulan Ermeni gönüllü birlikleri Rus Çarlığı birlikleri safında
İrevan  hanının  ordusuna  karşı  savaşıyorlardı.  İrevan  Kalesi‐
nin  ele  geçirilmesini  uzadığını  anlayan  Başpiskopos  Nerses
Aştarakesi 27‐28 Eylül’de hanlığın arazisinde yaşayan Erme‐
nilere hemen Rus ordusuna yardım etmeleri için çağrıda bu‐
lunmuştu.
68
Kale  yakınındaki  kampta  olan  Paskeviç’e  İrevan  Kale‐
si'nin  alındığı  haberi  ulaştığında  artık  Rus  askerleri  talana
başlamışlardı. Kaledeki evlerin hepsi top mermilerinden yerle
bir olmuş, sokaklar ölülerle dolmuştu. 2 Ekim’de kalenin gü‐
ney  kapısının  önünde  zafer  yürüyüşü  düzenlenmişti.  Zafer
marşı çalınmış ve toplardan yaylım ateşleri açılmıştı. Bu sıra‐
da hasar gören kale duvarlarının bir bölümü yıkılmış ve bir‐
çok insanda hayatını kaybetmişti.

İrevan  Kalesinin  alınmasına  göre,  Paskeviç  imparator
tarafından  "Kont  İrevanski"  derecesi  ve  II.  derece  Kutsal
Georgi  madalyonu  ile  ödüllendirilmiştir.  Diğer  generaller  de
yüksek  ödüller  almışlardır.  Bir  süre  sonra  "İrevan  Kalesinin
alınması uğrunda" özel madalyası da tahsis edilmişti. İmpara‐
torun emriyle Başpiskopos Nerses`e İrevan Hanlığı'nın işgali
sırasındaki  katkılarından  dolayı  Kutsal  Aleksandr  Nevski  ni‐
şanı verilmiştir.

İrevan  Kalesi`nin  alınması  haberi  Rusya  İmparatoru  I.
Nikolay’a  Riga’dayken  iletilmiştir.  Hasan  Han'ın  kılıcını  çara
sunmuşlardı. Çar bu kılıcı Riga’da olmasının anısı olarak şehir
belediyesine  bağışlamıştı.  (Bu  kılıç  şu  anda  Kremlin  "Silahlar
                                                            
68
 В.А. Парсамян, A.g.e. S. 44.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
67 
Odası"nda  bulunuyor  ‐  N.M..)  Petersburg'a  döndükten  sonra
İmparator  8  Kasım’da  ailesiyle  birlikte  Kış  Sarayı`ndaki  kili‐
seye  giderek  İrevan  Kalesi`nin  alınması  dolayısıyla  dualar
etmiştir.  İrevan  Kalesi'nin  anahtarları  ve  4  bayrağı  başkent
sakinlerinin alkışlarıyla sokaklarda gezdirilmişti.
69
İrevan  Kalesi`nin  düşmesiyle,  Rus  birlikleri  1827  yılı
sonu,  1828  yılı  başlarında  Güney  Azerbaycan'ın  Tebriz,  Hoy,
Urmiye,  Selmas  ve  Erdebil  şehirlerini  de  ele  geçirirler.  10
Şubat
1828’de
Tebriz‐Tahran
yolunun
üzerindeki
Türkmençay köyünde imzalanan anlaşma ile İrevan Hanlığı'‐
nın Rusya'ya ilhak edilmesi resmileştirilir.

Kalenin işgalinden hemen sonra, 1725 yılında Osmanlı
Recep  Paşa  tarafından  inşa  ettirilmiş  caminin  kubbesindeki
hilâl  çıkartılarak  yerine  haç  asılmış,  minaresinde  ise  kilise
çanı  konularak  Ortodoks  Kilisesine  dönüştürülmüştü.  Kale‐
deki  Serdar  Camisi  Rus  birliklerinin  silah  deposuna,  hanın
haremi  ise  hastaneye  dönüşmüştür.  İrevan  Hanlığı'nın  yıkıl‐
masından sonra Han sarayında yeni oluşturulan  "Ermeni Vi‐
layeti”nin  idari  binası  bulunuyordu.’ın  1837  yılında  İrevan
Kalesi`ni  ziyaret  eden  ve  Han  Sarayı`nda  kalan  Rus  Çarı  I.
Nikolayşehrin  çeşitli  kesimlerinin  temsilcilerini  orada  kabul
etmiştir.  Rus  birliklerinin  İrevan  Kalesi  üzerine  saldırısını
gözlemleyen  ressam  V.Moşkov  kalenin  kuzeybatı  istikame‐
tinden ordunun top atışlarını şöyle tasvir etmiştir. "Saldırıyla
İrevan kalesinin alınması" adını verdiği tablo şu anda İrevan
şehir tarih müzesinde bulunmaktadır.

Diğer  bir  Rus  ressamı  Frans  Rubo  İrevan  kalesinin
alınmasını konu edindiği eseri ise Ermenistan`ın tarih müze‐
sinde bulunuyor.

                                                            
69
 В. Потто. a.g.e., s. 361‐363.
NAZİM MUSTAFA 
 
68
İrevan Kalesi’nin Ruslar tarafından işgalinden sonra ka‐
lenin  yapılan  çiziminden  anlaşıldığı  üzere  uzunluğu  850  m,
genişliği 790 m olan kale kare şeklinde olmuş ve 7 dönümlük
alanı kapsamıştır. Çift kale duvarlarının yüksekliği 10,5‐12 m
idi.  Kalenin  duvarı  ise  Zengi  Nehri`nin  kayalıkları  üzerinde
bulunuyor. Kalenin üç kapısı bulunmaktadır: güneyde Tebriz
kapısı, kuzeyde Şirvan kapısı (veya Meydan kapısı) ve Köprü
kapısı.  1679  yılında  Meydan  kapısı  ile  Eski  şehir  arasında
Zengi Nehri`nin üzerinde Kırmızı köprü ismiyle köprü yapıl‐
mıştır.

İşgalden sonra İrevan Kalesi devlet mülkiyeti ilan edil‐
mişti.  XIX.  yüzyılın  30'lu  yıllarında  İrevan  Kalesi’ndeki  120
den fazla binada devlet kurumları ve kuruluşlar bulunuyordu.
50'li yıllarda kalenin içerisinde çeşitli inşaat ve onarım çalış‐
maları yapılmıştı. Kalede Rus askeri birlikleri ve onlarca top
bulunuyordu. İrevan Kalesi 12 Mart 1864 yılına kadar askeri ‐
istehkam Kalesi statüsünü korumuştur. Bu tarihte ordu kaleyi
terk  ettikten  sonra  kulelerinin  taşlarını  çevrede  yaşayan  in‐
sanlar söküp götürmüşler. 1880'li yıllardan itibaren ise birbi‐
ri ardına kalenin içerisindeki yapılar ve savunma düzenekleri
yok olmuştur.
70
1865  yılında  İrevan  Kalesi’nin  topraklarının  bir  bölü‐
münü  Nerses  Tahiryan  adlı  bir  tüccar  satın  alarak  orada  şa‐
rap fabrikası (şimdiki konyak fabrikası) inşa ettirmişti.

İrevan  Kalesi’nin  ve  onun  içerisinde  bulunan  tarihi‐
mimari  yapıların  sökülüp  yok  edilmesi  süreci  XIX.  yüzyılın
sonu, XX. yüzyılın başlarında Türkiye'de Ermeni isyanlarının
bastırılmasından sonra Güney Kafkasya'ya akın eden Ermeni
göçmenlerinin büyük bir kısmının İrevan kentinde yerleşim‐
lerinden  sonra  daha  da  hızlanmıştır.  Ermenistan'da  Sovyet
                                                            
70
 Тадевос Акопян, Очерк истории Еревана. Ереван, 1977, с.189‐190.

---