Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
73 
10  Nisan  1840’ta  Güney  Kafkasya'nın  yeni  idari  yapısı
hakkında  kanun  kabul  edildi.  Yeni  yasayla  "Ermeni  Vilayeti"
feshediliyor  ve  İrevan  kazası  yeni  oluşturulan  Gürcü‐İmereti
Guberniyası`na  dahil  ediliyordu.  Pembek‐Şöreyel  bölgesi  ise
Gümrü kazasına dahil ediliyordu. 1844 yılında Kafkas Vilayeti
oluşturuluyor.  14  Aralık  1846  yasası  ile  Kafkasyanın  yeni
idari yapısı oluşturuldu. İrevan ve Gümrü kazaları yeni oluş‐
turulan Tiflis Guberniyası`na dahil edildi. Senato'nun 9 Hazi‐
ran 1849 tarihli kararı ile İrevan, Gümrü, Nahçıvan, Ordubad
ve Novo‐Beyazıt kazalarından oluşan İrevan Guberniyası ku‐
ruldu.
1870  yılında  İrevan  Guberniyası`nın  bünyesinde  yeni
Şerur‐Dereleyez  kazası,  1875  yılında  ise  Sürmeli  kazası  ku‐
ruldu.  1918  yılına  kadar  İrevan  Guberniyası`nın  bünyesine,
İrevan,  Gümrü,  Nahçıvan,  Novo‐Beyazıt,  Sürmeli,  Şerur‐
Dereleyez ve Eçmiedzin kazaları dahil edildi.
Rusya  işgali  döneminde  İrevan  ve  Gümrü  (Gümrü)
kentlerinin, ayrıca İrevan Guberniyası`nın amblemleri oluştu‐
rulmuştur.  21  Mayıs  1843  yılında  İrevan  şehrinin  amblemi
belirlendi. Sembol ikiye bölünmüş kalkanvari gövdesi yukarı‐
dan 1'inci altın renkli alanın zirvesinde Nuh'un gemisini sem‐
bolize eden Ağrı (Ararat) Dağı tarif yer almaktaydı. Armanın
ikinci  altın  renkli  alanında  mavi  dalgalı  kemer  Karadeniz'i
simgeliyordu.  Bu  alanların  ortasında  gümüşü  fonda  elinde
mızrak tutan süvari yer almaktaydı. Sembolün alt kısmı Gür‐
cü‐İmereti Guberniyası`nın armasından alınmıştı.
NAZİM MUSTAFA 
 
74
İrevan şehrinin amblemi
5  Temmuz  1878  yılında  İrevan
Guberniyası`nın  amblemi  onaylanmıştır.
Amblemin,  mavi  kalkanvari  levhasının
üzerinde başında altın Rus haçının tasviri
olan  gümüş  renkli  kaya  resmedilmiştir.
Kalkanvari  levha  imparator  tacı  ile
tamamlanmış  ve  şehir  sembollerinde
kullanılan  mavi  renkli  Andreev  şeridi
(Rusya  İmparatorluğu'nun  ilk  nişanı  olan  ve  Mukaddes
Apostol  Andrey  Pervozvan  adına  tahsis  edilen  madalyanın
takıldığı  şeridin  örneği)  sarınmış  altın  meşe  yaprakları  ile
çevrelenmiştir.
İrevan Guberniyası`nın amblemi
İrevan  Guberniyası`nı  yönetenler
arasında  hiç  Ermeni  Vali  hatta  Vali
yardımcısı  bile  olmamıştır    (Valilerin  ve
Başkan  valilerin  listesi  ayrıca  ekte
sunuluyor).
Çarlık  Rusyası  döneminde  İrevan
Guberniyası`nda
bulunan
Türk
toponimleri  korunmuştur.  Sadece  İrevan  Erevan’la  (1828),
Gümrü  Aleksandropol’la,  Kever  ise  Novo‐Bayazet’le  (1850)
değiştirilmiştir.  Rusya  işgali  döneminde  basılan  siyasi‐idari
ve  topografya  haritalarında  belirtilen  toponimler  bu  toprak‐
ların Azerbaycan Türklerine ait olduğunu açık şekilde göste‐
riyor.
 

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
75 
 
 
 
 
 
 
ŞEHRİN 
ETNİK DENGESİNİN 
DEĞİŞTİRİLMESİ 
 
 
 
 

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
77 
1905‐1906 katliamları
1905‐1906  yıllarında  Rusya'da  yaşanan  istikrarsızlığı
fırsat  bilen  Ermeniler,  Bakü,  İrevan,  Yelizavetpol  (Gence)  ve
Tiflis  guberniyalarında  Azerbaycanlılara  karşı  toplu  katliam‐
lar  yaptılar.  Ermeni  çeteleri  İrevan‐Nahçıvan‐Zengezur‐
Karabağ  ve  Kazak‐Gence  yönlerinde  bulunan  Azerbaycanlı
yerleşim yerlerinde yaşayan nüfusa karşı katliamlar yaparak
bu arazilerde Ermenileri yerleştirmek yoluyla gelecekte kur‐
mak  istedikleri  "Büyük  Ermenistan"  devletinin  temelini  at‐
mak istiyorlardı. XIX. yüzyılın 90'lı yıllarında yabancı devlet‐
lerin  kışkırtmasıyla  Türkiye  topraklarında  yaşanan  Ermeni
isyanlarının bastırılmasından sonra 400 binden fazla Ermeni
(çoğu  silahlıydı)  güney  Kafkasya'ya  geldi.
76
 Mülteci  Ermeni
ailelerinin yerleşimi için Ermeni Kilisesi, Ermeni siyasi parti‐
leri  ve  Ermeni  aydınları  ortak  bir  "çıkış  yolu"  bulmuşlardı:
silah gücüyle, toplu katliamlar gerçekleştirerek Azerbaycanlı‐
ları kendi tarihi‐etnik topraklarından kovarak, boşaltılan yer‐
lere  de  Ermeni  ailelerini  yerleştirmek.  "Kaspi"  gazetesi
İrevan'dan  alınan  mektuplar  esasında,  Ermenilerin  İrevan
Guberniyası`nda tüm Müslümanları sıkıştırıp çıkarma ve on‐
ların  yerine  Türkiye'den  gelen  Ermenileri  yerleştirme  kararı
aldıklarını,  yazmaktaydı.
77
 1897  Rusya  kayıtlarına  göre,
İrevan  Guberniyası`nda  mevcut  1301  köyden  959’una  Türk‐
ler,  342’sine  de  Ermeniler  yerleşmişti.  İrevan  şehrinin  dahil
olduğu  İrevan’da  bulunan  221  köyden  151’inde  Türkler,
55’inde Ermeniler ve 15 köyde ise Ermenilerle Türkler karı‐
şık  şekilde  yaşıyorlardı.  Azerbaycanlı  köyleri  İrevan  şehrini
                                                            
76
 Н.Н.  Шавров,  Новая  угроза  русскому  делу  в  Закавказье:
предстоящая  распродажа  Мугани  инородцам,  С.Петербург,
1911, səh.64.
77
 Kaspi gazetesi, № 109, (11.06.1905).
NAZİM MUSTAFA 
 
78
çevrelemişti.  Bu  nedenle  Ermenilerin  yaptığı  katliamlar
İrevan'dan başlamış ve çevre bölgelerde de devam etmişti.
1905  yılı  Şubat  öncesinde  Bakü’de  Ermeniler  tarafın‐
dan bir Azerbaycanlının şehrin merkezinde katledilmesinden
sonra  dönemin  basınında  "Ermeni‐Müslüman  katliamları"
olarak bilinen karşılıklı saldırılar yaşanmıştı. "Taşnaksutyun"
ve "Hınçak" parti üyelerinin terörist saldırılarına karşı Rusya
yönetiminin  tepkisiz  kalması  katliamların  artmasına  ve  hu‐
zursuzluğun  hızla  İrevan  kentine  yayılmasına  neden  olmuş‐
tur.
Eserlerini A‐Do imzası ile yayınlayan Ermeni yazarının
(gerçek  adı  Hovanes  Ter‐Martirosyan)  verdiği  bilgiye  göre,
İrevan  kentinde  birinci  Ermeni‐Türk  çatışması  20‐22  Şubat
1905 tarihinde yaşanmıştı. A‐do`ya göre, 20 Şubat Pazar günü
sabah  saat  10’da  Ermeniler  Türklerin  Kañtar  (Terazi)  mey‐
danında  Ermenileri  öldürdükleri,  iddiasını  yayarak  şehirde
büyük  bir  panik  oluştururlar.  Pazardaki  Ermeniler  şehrin
Ermenilerin  yaşadığı  kısmına,  Türkler  ise  Türklerin  yaşadığı
bölüme  kaçarlar.  Bir  kaç  saniye  içinde  sokaklar  tamamen
boşalır. Yaklaşık 15 dakika süren çatışmadan sonra şehir has‐
tanesine birbiri ardına ölüler ve yaralılar taşınır. Bir süre son‐
ra ölen ve yaralıların sayısı 14’e ulaşır.
21‐22 Şubat’ta da katliamlar devam etmiştir. A‐Do’nun
verdiği  bilgiye  göre,  İrevan  kentinde  meydana  gelen  birinci
çatışma sonucu her iki taraftan toplam 54 kişi öldürülmüş ve
yaralanmıştır.
78

                                                            
78
 A‐Do. Hay‐Turkakan Indharumı Kovkasum. (1905‐1906).(Pastakan,
Vicaqrakan Teğaqrakan Lusabanutyunnerov), Yerevan, 1907, s.50. (A‐
Do.  Qafqazda  erməni‐türk  toqquşmaları  (1905‐1906‐cı  illər).  Sənədli,
statistik,  topoqrafik  izahlarla  (erməni  dilində).  Ayvazyanlar  və
Nazaryanlar mətbəəsi. İrəvan, 1907).

---