Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
83 
Fakat  1905‐1906  yıllarında  İrevan'da  Ermenilerin  yaptıkları
toplu katliamlardan sonra nüfusun dengesi Ermenilerin lehi‐
ne  değişmişti.  Zengin  Azerbaycanlıların  bir  kısmının
İrevan'dan göç etmesi şehirde Azerbaycanlıların pozisyonunu
önemli ölçüde zayıflatmıştı.
Araşırmaların sonucu 1905‐1906 yıllarında Ermeni bir‐
liklerinin  Bakü'de,  İrevan`da  ve  çevre  köylerinde,  Eçmiedzin
(Üçkilse),  Şerur‐Dereleyez  ve  Nahçıvan  kazalarında,
Yelizavetpol  (Gence)  Guberniyası`nın  Zengezur  kazasının
Gorus,  Kafan  (Kapan)  ve  Karakilse  (Sisyan)  nahiyelerinde,
Şuşa, Cavanşir, Cebrail, Kazak kazalarında, Tiflis kentinde ve
Borçalı`da  toplu  katliamlar  yaptığı,  200'den  fazla  yerleşim
yerini yakıp yıktıkları ortaya çıkmıştır.
1918‐1920 Soykırımı
Birinci Dünya Savaşı yıllarında Doğu Anadolu'ya  saldı‐
ran  Rus  ordusunda  150  bin  Ermeni  askeri  bulunmaktaydı.
Üstelik Eçmiadzin kilisesinin onayı ile 10 bin gönüllüden olu‐
şan  4  Ermeni  birliği  de  Güney  Azerbaycan  toprakları  (Hoy,
Urmiye, Selmas eyaletleri üzerinden) ve Kars vilayeti üzerin‐
den hareket ederek Rus birliklerine katılmışlardı.
90
Fırsattan
yararlanan  Ermeni  orduları  geçtikleri  yolların  üzerindeki
Azerbaycanlı ve Türk köylerini yakıp yıkıyor ve kitlesel katli‐
amlar yapıyorlardı.
Kasım 1917’de Rusya'da yaşanan darbe sonucunda, Rus
birlikleri silah ve mühimmatını Ermeni komutanlarına teslim
ederek  Doğu  Anadolu'dan  geri  çekildiler.  Rus  askerilerinin
çekilmesinden  sonra  Ermeniler  katliamların  boyutunu  daha
da  genişletmişlerdir.  1918  yılının  Şubat’ından  itibaren  Türk
                                                            
90
 А.О. Арутюнян, Кавказский фронт 1914‐1917 гг., Аястан, Ереван,
1971, с. 296.
NAZİM MUSTAFA 
 
84
birlikleri  karşı  saldırıya  geçerek  Ermeni  birliklerini  Doğu
Anadolu'dan çıkardılar.
Birinci  Dünya  Savaşı  döneminde  Doğu  Anadolu'da  ba‐
ğımsız  bir Ermeni devleti kurma niyetlerinin  boşa çıkmasın‐
dan  sonra  Ermeniler  ve  müttefikleri  İrevan  Guberniyası  ve
ona bitişik bölgelerde Ermeni devleti kurma fikrini gündeme
getirdiler.
Andranik`in,  Hamazasp`ın,  Dron`un  ve  Njdeh`in  komu‐
tanı olduğu Ermeni ordusu öncelikle Erzurum ve Kars illerin‐
de,  sonra  ise  İrevan  Guberniyası`nda  ve  Zengezur’da  Müslü‐
manlara  karşı  soykırım  gerçekleştirmişti.  Rus  işgali  döne‐
minde  Doğu  Anadolu`da  yapılan  katliamlarda  iştirak  eden
Ermeniler  de  Güney  Kafkasya'ya  yerleşmişlerdir.  Aynı  dö‐
nemde Türkiye'den gelen 350 bin Ermeni’nin büyük bir kısmı
İrevan  Guberniyası`nda  yerleşmesi  sonucunda  Azerbaycanlı‐
ların durumu daha da ağırlaşmıştı.
1918  yılının  Mart  ayına  kadar  Ermeni  çeteleri  sadece
İrevan Guberniyası`nın İrevan kazasında 32, Eçmiadzin kaza‐
sında 84, Novo‐Beyazıt kazasında 7 ve Sürmeli kazasında 75
köyü yani toplam 198 köyü yok etmiştir. Bu kazalarda yakla‐
şık 135 bin Türk soykırıma uğramıştır
91
1918
yılının
Mart
ayında
Güney
Kafkasya
(Transkafkasya)  Seymi`ndeki  Müslüman  milletvekillerinden
oluşan grup tarafından İrevan Guberniyası`ndan olan mülteci‐
lerin durumunu araştırma komisyonu kurdu. Komisyon Seym
hükümeti  karşısında  konuyu  gündeme  getirerek  bölgeye
araştırma  heyeti  göndermeyi  başarmış,  araştırmaların  sonu‐
cu  Seymin  oturumunda  müzakere  edilmiştir.  Fakat  ne  yazık
ki,  mültecilerin  durumu  belli  ölçüde  iyileştirilse  de,  bölgede
                                                            
91
 Azərbaycan  Respublikası  Dövlət  Arxivi,  fond  894,  siy.10,  iş.80,
vərəq.49‐56.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
85 
Müslüman  halka  karşı  yapılan  katliamları  durdurmak  müm‐
kün olmamıştı
92
İrevan Guberniyası`nda yaşayan Müslümanlara yardım
etmek için Bakü Müslüman Hayriye Cemiyeti'nin İrevan ken‐
tinde  şubesi  kurulmuştur.  İrevan  Guberniyası`nda  Azerbay‐
canlıların toplu katliamlarının birinci aşaması tarihi Azerbay‐
can  topraklarında  ilk  kez  bağımsız  Ermeni  devletinin  kurul‐
masına  denk  gelmiştir.  26  Mayıs  1918’de  Güney  Kafkasya
Seymi
93
 kendini  feshetmiş  ve  Seym`e  üye  ülkeler  Gürcistan,
Azerbaycan ve Ermenistan bağımsızlıklarını ilan etmişti. Müs‐
lüman  Ulusal  Konseyi  27  Mayıs’ta  gerçekleştirilen  oturumda
Güney Kafkasya Fedetaif Birliği`nin Milli Eğitim Bakanı Nesib
Bey  Yusifbey`li  Müslüman  ve  Ermeniler  arasındaki  sorunun
çözümü  konusunda  şunları  anlatmıştır:  Batum  toplantısında
temsil  edilen  Türkiye  heyetinin  kanaatine  göre,  Güney  Kaf‐
kasya bağımsızlığını korumalıdır, onun birliğinin ve dayanış‐
masının  korunması  için  Ermenilere  biraz  toprak  ödün  veril‐
melidir.
94

28 Mayıs 1918’de Azerbaycan ve Ermenistan bağımsız‐
lıklarını  ilan  ettikten  sonra,  29  Mayıs’ta  yapılan  Müslüman
Milli Konseyi toplantısında İrevan`ın başkent olarak Ermenis‐
tan'a  ödün  verilmesi  kararı  alındı.  Ulusal  Konsey'in
İrevan'dan olan üyeleri bu karara hemen itiraz ettiler. Lakin
28  üyeden  16’sının  lehte,  üçünün  tarafsız  ve  birinin  aleyhte
oy kullanması ile karar kabul edildi
95.
Ulusal Konsey'in 1 Ha‐
ziran’da yapılan toplantısında Konseyin İrevan'dan olan üye‐
leri  Mir  Hidayet  Seyidov,  Bağır  Rizayev  ve  Neriman  Bey
                                                            
92
 Адрес‐календарь  Азербайджанской  Республики  на  1920  г..  Баку,
1920, Второй часть, с. 10‐11.
93
 Seym  Ocak  1918`de  üç  Güney  Kafkasya  devletinin  kurmuş  olduğu
yasama organıydı.
94
 ARDA, fond 970, siy.1, iş 1, v. 46.
95
 ARDA, fond 970, siy.1, iş 1, v. 51‐52.
NAZİM MUSTAFA 
 
86
Nerimanbeyov  İrevan'ın  Ermenistan'a  ödün  verilmesi  hak‐
kındaki  karara  yazılı  olarak  itirazlarını  bildirseler  de  sonuç
değişmedi. İrevan Guberniyası`ndakı durumu yerinde öğren‐
mek için bölgeye heyet gönderme kararı alındı.
96

Mayıs 1918`te Gümrü ve Büyük Karakilse Türk ordusu
tarafından Doğu Anadolu'da Türklere karşı kitlesel katliamlar
yapan  Ermeni  silahlı  birliklerinden  geri  alındı.  Türk  ordusu
İrevan kentinden 7 kilometre uzaklıktaki Uluhanlı`ya gelmiş,
şehre  girmeden  Nahçıvan  doğrultusunda  hareket  etmişti.  4
Haziran'da  Batum'da  Türkiye  ile  Ermenistan  arasında  imza‐
lanan  barış  ve  dostluk  barış  anlaşmasına  göre,  Ermenistan
Cumhuriyeti'nin  yüzölçümü  yaklaşık  10  bin  km
2
,  nüfusu  ise
321 bin (dahil 230 bin Ermeni, 80 bin Müslüman, 5 bin Yezidi
Kürdü,  6  bin  diğer  milletler)  idi.  Bu  ülkenin  topraklarına
Novo‐Beyazıt  kazası,  İrevan  kazasının  beşte  üçü,  Eçmiadzin
kazasının dörtte biri, Gümrü kazasının dörtte biri dahildi.
97

Azerbaycan  Ulusal  Konseyi'nin  13  Haziran  tarihli  otu‐
rumunda Ermenilerin Müslümanlara karşı yaptıkları katliam‐
lar  hakkında  İrevan'dan  gelen  haberler  tartışıldı.  İrevan
Guberniyası`nda zor şartlarda olan mülteci sayısının 150 bine
ulaştığı,  Ermenilerin  206  köyü  yok  ettiği  bildirildi.  Ulusal
Konsey  İrevan  Guberniyası`ndakı  mültecilere  maddi  yardım
yapılması için temsilci göndermeye karar verdi. Ayrıca İrevan
Guberniyası  topraklarında  bulunan  Türk  birliklerinin  komu‐
tanlığından mültecilere gıda yardımı ve onların kendi yurtla‐
rına  dönmeleri  için  Ermenistan  hükümetine  baskı  yapması
için ricada bulunuldu.
98
                                                            
96
 ARDA, fond 970, siy.1, iş 1, v. 53‐54.
97
 Дж.Киракосян, Младотурки перед судом истории, İrəvan,1986, s.
239.
98
 ARDA, fond 970, siy.1, iş 6, v. 1.

---