Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
87 
Andranik`in  komutanı  olduğu  Ermeni  birliklerinin
Zengezur’u  işgal  etmesi,  Ermenistan  hükümetinin  Dağlık
Karabağ'ı  tartışmalı  bölge  olarak  görmesi  Azerbaycan`ın  da
karşı  adım  atmasına  neden  olmuştur.  Azerbaycan'ın  Gürcis‐
tan'daki  diplomatik  temsilcisi  Ermenistan'ın  Gürcistan'daki
temsilcisine  mektubunda  Karabağ'ın  tartışmalı  bölge  olarak
kabul  edilmesi  hakkındaki  Ermenistan'ın  iddiasının  taraflar
arasında varılan anlaşmanın ihlali demek olduğunu, Azerbay‐
can  tarafının  da  İrevan  kentine,  İrevan  Guberniyası`nın
Eçmiadzin, Novo‐Beyazıt ve İrevan kazalarının bir bölümüne
yönelik hakk iddiasını saklı tuttuğunu açıklamıştı.
99
30  Ekim  1918’de  imzalanan  Mondros  Antlaşması  ile
Türk  birliklerinin  Güney  Kafkasya'dan  çekilmesinden  sonra
Ermenilerin  İrevan  Guberniyası  bölgesinde  Azerbaycanlılara
karşı toplu yağma ve katliamlarının ikinci aşaması başlanmış‐
tır.  Azerbaycan  hükümeti  Aralık  sonlarında  Muhammed  Han
Tekinski’ni  Ermenistan'da  diplomatik  temsilci  olarak  tayin
etmiştir.  Azerbaycan'ın  İrevan'da  diplomatik  temsilciliği  faa‐
liyete  başlayana  kadar  Ermenilerin  İrevan  Guberniyası`nda
yaptıkları  katliamlar  konusunda  uluslararası  örgütleri,  Azer‐
baycan  basınını  ve  resmi  yetkilileri  İrevan  Müslüman  Ulusal
Konseyi,  İrevan  Müslüman  Hayriye  Cemiyeti  ve  İrevan
Guberniyası Hemşeriler Örgütü bilgilendirmiştir.
4 Ocak 1919'da İrevan Guberniyası Hemşerileri Örgütü
Başkanı  Teymur  Han  Makinski’nin  gönderdiği  bilgilendirme
raporunda  şunlar  yer  almıştır:  "Aralık  1917’den  Haziran
1918’e  yani  Türk  birliklerinin  gelişine  kadar  İrevan
Guberniyası`nda  Ermeni  askeri  birlikleri  tarafından  200'den
fazla Müslüman yerleşim birimi tahrip edilerek yağmalanmış,
yakılmış, nüfusun bir kısmı öldürülmüş, bir kısmı da dağlara
                                                            
99
 ARDA, f.897, siy.1, iş.11, v. 246.
NAZİM MUSTAFA 
 
88
kaçarak açlıktan ve soğuktan hayatlarını kaybetmiştir”. Onun
verdiği  bilgiye  göre,  Ermeni  çeteleri  Sürmeli  kazasını  bütü‐
nüyle,  İrevan,  Eçmiadzin,  Şerur‐Dereleyez  kazalarının  da  bir
bölümünü  ele  geçirerek  Nahçıvan  istikametinde  hareket  et‐
mektedirler.  Onlar  masum  Müslüman  halkı  da  öldürüyor,
Müslüman halk dağ yolları ile İran'a kaçıyor, bu da kaçınılmaz
ölüm demekti. Teymur Han Makinski zorla boşaltılan Müslü‐
man  köylerinde  Türkiye'den  gelen  Ermeni  göçmenlerinin
yerleştiklerini yazıyordu."
100
4  Ocak  1919  yılında  parlamentonun  üyeleri  Teymur
Han  Makinski’nin,  Muharrem  Meherremov’un,  Ekberağa
Şeyhülislamov’un  ve  İrevan  Guberniyası  aydınlarının  imzası
ile parlamento başkanına yapılan başvuruda şöyle deniyordu,
"İrevan Guberniyası`nda 500 bin Müslüman aһali kendilerini
Azerbaycan’ın  ayrılmaz  bir  parçası  olarak  kabul  ediyor  ve
Paris  Barış  Konferansı`nda  kaderleri  belirlenene  kadar  gü‐
venlik  içinde  yaşamalarına  Ermeniler  tarafından  engel  olun‐
mamasını  istemektedirler.  Ermeni  birliklerinin  yaptıkları
katliamlara  karşın  parlamentodan,  İrevan  Müslümanlarının
korunması için gerekli önlemlerin alınması talep ediliyor."
101
İrevan  Guberniyası  Müslümanlarının  temsilcileri  adına
1919 yılının Ocak ayında Mir Hidayet Seyidov’un Azerbaycan
hükümetinin başkanına yaptığı bir başvuruda ise şunlar yazı‐
lıydı, "Ermenistan hükümeti dışarıdan gelen Ermeni göçmen‐
leri silah zoruyla kovulan Müslümanların köylerinde barındı‐
rıyor. Amaçları, mümkün olduğunca Müslümanları tüm kaza‐
lardan  temizlemek  ve  Paris  Konferansı`nda  bu  toprakların
Ermenilere ait olduğunu kanıtlamaktır".
102
                                                            
100
 ARDA, f.970, siy.1, iş.202, v.468.
101
 Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  (1918‐1920).  Parlament.  I  cild,  Bakı,
1998, səh.150‐156.
102
 Azərbaycan gazetesi, (rusca), №8, (14.01.1919).

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
89 
Müttefiklerin  Güney  Kafkasya  Kuvvetler  Komutanı
Tümgeneral  A.  Tomson  Ermenileri  silahlanmalarına  dolaylı
yoldan  yardım  ederek  onları  yeni  toprakları  ele  geçirmeleri
için  cesaretlendirdi.
103
28  Mayıs  1919’da  Ermenistan  Parla‐
mentosu Türkiye'nin 6 vilayetinin Ermenistan'a birleştirerek
"Birleşmiş Ermenistan"  devletinin kurulması hakkında karar
kabul etti. "Birleşmiş Ermenistan"a Ermenistan hükümetinin
Azerbaycan'dan talep ettiği araziler de dahil edilmişti.
104
4  Haziran  1919  yılında  Azerbaycan  Dışişleri  Bakan
Yardımcısı A.Ziyathanov Ermenistan'daki diplomatik temsilci
M.Tekinski’ye  gönderdiği  mektupta  Parlamentoda  kuracağı
komisyon için Ermenilerin İrevan Guberniyası`nda yaptıkları
katliamlar  hakkında  bilgi  toplamasını  istemişti.  Öte  taraftan
Azerbaycan  hükümeti  Azerbaycanlılara  karşı  katliamların
durdurulması  için  Ermenistan  hükümeti  ile  yoğun  görüşme‐
ler  sürdürmüştür.  Ermenistan  hükümeti  ise  diplomatik  ya‐
zışmalarla  oyalayarak  yayılmacı  politikasını  sürdürüyordu.
Arşiv  belgelerine  göre,  Ermeniler  bir  gün  de  olsun  İrevan
Guberniyası`nda  Azerbaycanlılara  karşı  saldırılarını  durdur‐
mamıştır.
"Azerbaycan"  (Rusça)  gazetesinde  29  Haziran‐1  Tem‐
muz  1919  tarihlerinde  yayınlanan  "Ermenistan'da  Müslü‐
manların  durumu"  başlıklı  makalede  İrevan  şehrinin  Azer‐
baycanlı  nüfusunun  trajik  durumu  hakkında  şunlar  yazıyor‐
du:  "Ermenistan  Cumhuriyeti'nde  Müslümanların  durumu
faciayadır.  İrevan'da  güzel  evlerin  ve  bahçelerin  büyük  ço‐
ğunluğu  Müslümanlara  aitti...  Türk  birlikleri  İrevan'a  yaklaş‐
tığı  zaman  şehrin  Müslüman  nüfusu  nedense  korkarak  şehri
                                                            
103
 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər
Arxivi (bundan sonra ARPİİSSA), fond 2761, siyahı 9, iş 4, vərəq. 40.
104
 Джамил  Гасанлы,  История  дипломатии  Азербайджанской
Республики.
В
трех
томах.
Том
I.
Азербайджанской
Демократической Республики (1918‐1920). Москва, 2010. с.344.
NAZİM MUSTAFA 
 
90
terk  etmişti.  Onların  malına,  mülküne  Türkiye'den  gelen  Er‐
meni  mülteciler  sahip  çıkmışlardır.  Ermenistan`ın  egemenli‐
ğinde yaşamağı kabul eden Müslümanlar şehre geri dönerken
yollarda  Ermeni  orduları  tarafından  tamamen  yağmalanmış‐
lardır... Ermeni mültecileri zengin Müslümanları kendi evleri‐
ne girmelerine izin vermedikleri için onlar camilere sığınmak
zorunda  kalmışlardır...  Ermenistan  hükümeti  binlerce,  hasta
Müslümanı açık havada yaşamaya zorlamıştır...
Müslümanların  çektiği  işkenceleri  tarif  etmek  çok  zor‐
dur.  Çoğu  buna  dayanamayıp  delirmiştir.  Müslümanların  ev‐
lerini istila eden Ermeniler, onlardan büyük miktarda malze‐
me  aldıktan  sonra  evlerine  döner  ve  Müslümanlar  bundan
sonra sığındıkları camilerden evlerine geri gidebilmişlerdir.
Ermenistan  hükümeti  kasten  ve  düşünülmüş  şekilde
Ermeni  mültecileri  Müslüman  mahallelerinde  ve  evlerinde
yerleştirmektedir".
105

"Azerbaycan" gazetesi (Rusça) 9 Temmuz 1919 yılında
"İrevan  ve  Karabağ"  başlıklı  makalesinde  şöyle  yazıyordu:
"Taşnakların İrevan Guberniyası`nda Müslüman nüfusa karşı
işlediği  suçlar  cezasız  kaldı  ve  ne  kamuoyuna,  ne  de  basına
bildirildi.  1918  yılının  Mart  ayında  "Bütün  Müslümanlara
ölüm"  amacını  ilan  eden  Taşnaklar  İrevan  Guberniyası`nın
Sürmeli  kazasının  tüm  Müslüman  köylerini  yakıp  yıkmıştır.
Kazanın sakinleri toplu şekilde yok edilmiştir. Kuluna, Yaycı,
Oba, Gazıgışlag, Amarat köylerinin neredeyse tüm halkı öldü‐
rülmüştür.  Mucize  sonucu  kurtulan  6000  kişi  Dize  köyüne
toplanmış ve Araz nehrinden geçip İrevan kazasına gelmişler.
Fakat  Ermeni  birlikleri  bu  köyü  ablukaya  alarak  toplanan
halkı  öldürdüler.  Öldürdükleri  insanların  cesetlerini  caminin
                                                            
105
 Azərbaycan gazetesi, №134‐135, (29 Haziran‐1 Temmuz 1919).

---