Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
95 
Genellikle, 1918‐1920 yıllarında Ermeni silahlı birlikle‐
ri  tarafından  Şamahı’da  58,  Guba’da  112,  Gence
Guberniyası`nda  323  (dâhil,  Zengezurda  166,  Karabağ'da
157),  İrevan  Guberniyası`nda  300,  Kars  ilinde  82  yerleşim
birimi yok edilmiş, yüz binlerce Azerbaycanlı katledilmiş, bir
milyona  yakın  nüfus  kendi  tarihi  topraklarından  göç  ettiril‐
miştir. Genellikle, 1905‐1920 yıllarında sadece şimdiki Erme‐
nistan  topraklarında  500'den  fazla  Azerbaycanlı  köyü  yıkıl‐
mış ve onların büyük çoğunluğu Ermenileştirilmiştir.
1916 yılında İrevan Guberniyası`nda 373 bin 582 Azer‐
baycanlının  yaşadığının  tespit  edilmesine  rağmen,  Kasım
1920’de Ermenistan SSC de yaklaşık 10 bin Azerbaycanlı nü‐
fus kalmıştır.
114
Ermenistan'da Sovyet iktidarı kurulduktan sonra Azer‐
baycanlıların çok azı evlerine geri dönebilmişti. 1922 yılında
İrevan'da  toplam  5  bin  124  Azerbaycanlı  ve  40  bin  396  Er‐
meni  yaşıyordu.  Dolayısıyla,  1918‐1920  yıllarında  Azerbay‐
canlıların sayı 2,5 defa azalmış, Ermenilerin sayısı ise yaklaşık
4 defa artmıştı. 1918‐1920 yıllarında Ermenistan'da Azerbay‐
canlılara  karşı  tam  olarak  soykırım  işlendiği  kanaatine  var‐
mak  için  arşivlerde  ve  dönemin  basınında  yeterince  belge
mevcuttur.
1948‐1953 Sürgünü
Gerek Çarlık Rusyası döneminde, gerekse de Sovyet yıl‐
larında Ermeni politikacılar her fırsattan yararlanarak  Türk‐
leri  kendi  topraklarından  sürme  politikasını  uygulamaya
koymuşlardır. Ermenilerin Azerbaycanlılara karşı 1905‐1906
ve 1918‐1920 yıllarında yaptıkları toplu katliamlar ve soykı‐
rım eylemleri konjektürel fırsatın sonucudur ve bu konu ön‐
                                                            
114
 Zaven Korkodyan, Xorhrdayin Hayastani bnakçutyuni. (1831‐1931)
(Sovet Ermenistanı`nın nüfusu. Yerevan, 1932, s.184
NAZİM MUSTAFA 
 
96
ceki  bölümlerde  detaylı  olarak  açıklanmıştır.  1948‐1953  yıl‐
larında  Azerbaycanlıların  tarihi  toprakları  Ermenistan
SSC`den  toplu  şekilde  sürülmesi  ise  Ermenilerin  ve  onların
“müttefiklerinin”  İkinci  Dünya  Savaşı'nın  sonunda  Sovyetler
Birliği'nin üstün konuma gelmesi ile oluşan ortamdan yarar‐
lanmasıdır.
Haziran  1944`te  Ermenistan  Komünist  Partisi  Merkez
Komitesi Birinci Sekreteri Gurgen Arutinov ünlü Sovyet tarih‐
çisi  Yevgeni  Tarleni  İrevan'a  davet  ederek,  onunla  "Batı  Er‐
menistan"ın (yani Türkiye'nin Doğu Anadolu'daki toprakları‐
nın  bir  bölümünün)  Sovyet  Ermenistanı'na  "birleştirilmesi"
konusunu  görüşmüştür.  Sonuçta  akademik  Tarleni’n  SSCB
Komunist  Partisi  Merkezi  Komitesi`ne  sunduğu  rapor  SSCB
Halk  Komiserleri  Kurulu  Başkanı  Josef  Stalin'in  katılımı  ile
müzakere edilmiş olmasına rağmen kabul edilmemişti.
115
İkinci Dünya Savaşı`nın sonuna doğru Ermenilerin Tür‐
kiye'ye  karşı  toprak  iddiası  ile  SSCB'nin  Türkiye'ye  saldırı
planları  örtüşmekteydi.
116
Stalin  Rusya  ile  Türkiye'nin  1914
yıl sınırlarına geri dönmesini, yani Kars ve Ardahan vilayetle‐
rini Türkiye'den almak istiyordu. Fakat Türkiye'den alınacak
bölgede  kimlerin  yerleştirilmesi  sorunu  ortaya  çıkmıştı.  Bu
sorunun  yurtdışında  yerleşen  Türkiye  kökenli  Ermenilerle
çözülmesi  öngörülüyordu.  Aynı  zamanda  bütün  Ermenilerin
katolikosunun  seçilmesi  süreci  başlamıştı.  J.Stalin  bunu  kul‐
lanarak, Eçmiadzin Kilisesi piskoposu, katolikos postuna aday
Gevorg  Çörekçyan’ı  Moskova'ya  çağırdı.  19  Nisan  1945’de
Gevorg  Çörekçyan`la  görüşen  Stalin  ona,  Sovyet  hükümeti
1921  yılında  Türkiye'ye  verilmiş  toprakları  almak  istiyor.
Arzu  edilen,  bu  topraklarda  Türkiye'den  kaçmış  ve  hazırda
                                                            
115
 Ноев Ковчег gazetesi, № 3 (138), mart 2009.
116
 Cəmil  Həsənli,  SSRİ‐Türkiyə:  soyuq  müharibənin  sınaq  meydanı.
Bakı: Adiloğlu,2005, s.212.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
97 
dış  ülkelere  dağılmış  Ermenilerin  yerleştirilmesidir,  diyor.
Stalin yaklaşık 100 bin Ermeni'nin Ermenistan SSC`ye yerleş‐
tirilmesi  hakkında  düzenlemenin  yapılacağı  sözünü  vererek,
Eçmiadzin  kilisesinin  bu  işte  yardımcı  olmasını  istiyordu.
117
Bu  görüşmeden  sonra  yurt  dışındaki  Ermenilerin  Ermenis‐
tan'a  göçüne  paralel  olarak,  Azerbaycanlıların  Ermenis‐
tan`dan sürülmesi için ciddi hazırlıklar yapıldı. Sovyet hükü‐
meti  Azerbaycanlıların  Ermenistan'dan  çıkarılması  gereğini
Mingeçevir su barajının kullanıma sunulmasından sonra Kür‐
Araz  ovalığında  ekilecek  pamuk  tarlalarında  çalışacak  işçi
gücüne ihtiyacın artması ile izah ediyordu.
15  Mayıs  1945`te  Ermenistan  Komünist  (Bolşevikler)
Partisi  Merkez  Komitesi  Birinci  Sekreteri  G.Arutinov  Stalin’e
mektup  yazarak,  yurtdışında  yaşayan  Ermenilerin  Sovyet
Ermenistanı'na "geri getirilmesi"ni rica etmiştir. 6 Haziran’da
Kremlin'de  Stalin`le  görüşen  Arutinov  mektubunu  ona  sun‐
muştur. İ.Stalin Dışişleri Bakanı Vyaçeslav Molotov’dan 1914
yılı ve 1921 yılı haritalarını istemiştir.
27 Ekim de Arutinov yeniden Stalin'in kabulünde bulu‐
nurken  Stalin  ona  Sovyet  hükümetinin  Türkiye'ye  karşı  top‐
rak iddiasının gündemden düşmediğini bildirmiştir. Arutinov
300  binden  fazla  Ermeni'nin  Sovyet  Ermenistanı'na  gelmeye
hazır  olduğunu,  ancak  ilk  önce  "mevcut  adaletsizliğin"  gide‐
rilmesini  ‐  yani  Dağlık  Karabağ  ve  Nahçıvan  meselesinin  çö‐
zülmesini  istemiştir.  Arutinov  görüşmenin  sonunda  Dağlık
Karabağ  Özerk  Bölgesi'nin  Ermenistan'a  birleştirilmesi  hak‐
kındaki sonraki mektubunu Stalin'e teslim etmiştir.
118

21 Kasım 1945 tarihinde SSCB Halk Komiserleri Kurulu
"Ermenilerin  dışarıdan  Sovyet  Ermenistanı'na  dönmeleri
                                                            
117
 Паргев  Геворгян,  "В  борьбе  за  существование".  Армянский
вестник gazetesi, Moskva, Eylül 1993.
118
 Ноев Ковчег gazetesi, № 3 (138), mart, 2009.
NAZİM MUSTAFA 
 
98
hakkında"  karar  kabul  eder.  Bundan  bir  hafta  sonra
Umumittifak  Komünist  Bolşevikler  Partisi  Merkezi  Komite‐
si`nin  (ÜİK  (b)  P)  MK)  ikinci  katibi  G.Malenkov  Arutinov’un
Stalin`e  sunmuş  olduğu  "Dağlık  Karabağ'ın  Ermenistan`a  ve‐
rilmesi  hakkında"  mektubunu  Azerbaycan  Komunist  Partisi
Merkezi Komitesi Birinci Katibi Mir Cefer Bağırov’a gönderir.
10 Aralık 1945 yılında Arutinov`a cevap veren Bağırov, Şuşa
dışında Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi`ni Ermenistan`a, nüfu‐
sunun  çoğunluğu  Azerbaycanlılardan  oluşan  Ermenistan`ın
Ezizbeyov,  Vedi  ve  Karabağlar  bölgelerinin  ise  Azerbaycan'a
birleştirilmesini  ister.
119
 Bundan  sonra  bu  mesele  kapatılsa
da,  Azerbaycanlıların  Ermenistan'dan  sürülmesi  meselesi
gündemde kalmıştır.
19 Ekim 1946 tarihinde SSCB Yüksek Sovyeti Ermenis‐
tan'a SSC`ye "geri dönen" Ermenilere (Aslında, dışarıdan geti‐
rilen  Ermenileri  “geri  dönen”  olarak  tanımlamak  bilimsel
açıdan doğru değildi. Çünkü göç ettirilerek getirilen Ermeni‐
ler  şimdiki  Ermenistan  topraklarında  oturmamışlardı)  Sov‐
yetler  Birliği'nin  topraklarına  girdikleri  andan  itibaren  SSCB
vatandaşı statüsü verilmesi kararını alınır. Sadece 1946 yılın‐
da  Suriye,  Yunanistan,  Lübnan,  Irak,  Bulgaristan  ve  Roman‐
ya'dan  50  bin  900  Ermeni  Ermenistan  SSC`ye  göç  etmiştir.
1947  yılında  Filistin,  Suriye,  Fransa,  ABD,  Yunanistan,  Mısır,
Irak ve Lübnan'dan 35 bin 400 Ermeni Ermenistan'da yerleş‐
tirilmiştir.  Ermenistan  yönetimi  1946  yılına  oranla  1947  yı‐
lında  dışarıdan  göçle  getirilen  Ermenilerin  sayısının  azalma‐
sının  nedenini,  şehirlerden  gelen  Ermenilerin  dağlık  bölge‐
lerde yerleşmek istememeleri ve sadece İrevan ve çevre ilçe‐
lerinde  yerleşmek  istemeleri  ile  izah  etmiştir.  Genellikle,
1946‐1949  yıllarında  yurt  dışından  Ermenistan'a  96  bin  Er‐
meni göçmüş, onların da büyük bir kısmı İrevan'da yerleşmiş‐
                                                            
119
 ARPİİSSA, fond 1, siyahı 169, iş 249, s.8‐12.

---