Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
53 
XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Ermeniler yeniden aktif‐
leşmişlerdir. 1760 yılında Hindistan Ermeni’si Josef Emin Rus
hükümeti ve Gürcü Çarı ile görüşmeler yaparak, İran ve Tür‐
kiye'ye  karşı  yapılacak  savaşta  Ermenilerin  desteğini  teklif
etmiştir.  1769  yılında  Astrahan  Ermeni’si  Movses  Safarov
Rusya  sarayına  Rus  ordusunun  desteği  ile  "Ermenistan'ı  öz‐
gürlüğüne kavuşturmayı" ve Rusya'nın himayesinde bir dev‐
let kurulmasını teklif eden bir proje sunmuştur. 1780 yılında
Rusya'daki  Ermeni  Başpiskoposu  İosif  Argutinski  (Hovsep
Argutyan)  ve  Moskova'da  yaşayan  Ermeni  zengini  İvan
Lazarev  (Hovhannes  Lazaryan  ‐  babası  Yeğiazar  Lazaryan
1747  yılında  Nadir  Şah'ın  öldürülmesinden  sonra  hazineden
değerli taşları çalıp Moskova'ya kaçmıştı. Bu pırlantaların en
büyüğü  sonraları  II.  Yekaterinaya  hediye  edilmişti  ve  şimdi
Moskova'da "Silahlar odası"nda bulunuyor) Rusya hükümeti‐
nin temsilcilerine sundukları teklifte, Osmanlı ile İran sınırla‐
rının kesiştiği bölgelerde Rusya'nın  koruması altında bağım‐
sız  Ermeni  monarşisinin  kurulmasını  teklif  etmişler.  Arzula‐
nan  Ermeni  krallığının  başkentinin  Vağarşabad  veya  Ani  ol‐
ması planlanmıştı.
49
Bir süre sonra Kafkaslara bir yürüyüş yapmayı planla‐
yan II. Yekaterina ile Ermeni devletinin kurulması maksadıyla
görüşmeler
başlatılıyor.
Görüşmelere
kont
Grigori
Potyomk’in ve annesinin Ermeni olduğu iddia edilen Rus ko‐
mutanı Aleksandr Suvorov dahil  edilir. Ermeniler Suvorov’u,
Güney Kafkasya'ya yürüyüşü zamanı Rus birliklerine yardım
edeceklerine ikna ederler.
50
Valentin  Pikul’un  "Favori"  romanında  Grigori
Potyomkin’le  II.  Yekaterina’nın  bir  diyalogu  dikkati  çekiyor.
O,  Çariçeye  görüşmede  Suvorov,  Lazarev  ve  Argutinski  ile
                                                            
49
 З.Т  Григорян,  Присоединение  Восточной  Армении  к  России  в
начале XIX в. Москва, 1959, c. 48‐51.
50
 История армянского народа, Ереван. 1980, c. 171.
NAZİM MUSTAFA 
 
54
birlikte  Ermeni  meselesini  müzakere  edeceklerini  söylüyor.
Potyomkin, Ermeniler zekidirler ve artık kendilerine başkent
olarak  İrevan'ı  seçmişler.  II.  Yekaterina’nın  "Ermenilerin  ül‐
kesi yoktur, sadece başkentle ne olur" ‐ sorusuna Potyomkin
cevap verir: "Şimdi değil, bizden sonra olacaktır".
51
Azerbaycan  hanlıklarının  kendi  aralarında  sürekli  sa‐
vaşmaları  XVIII.  yüzyılın  ikinci  yarısından  İrevan  Hanlığını
belirli  aralıklarla  Kartli‐Kahetiya  Çarlığına  kısmen  bağımlı
duruma düşürmesine ve Çarlığın onun iç işlerine karışmasına
neden  olmuştur.  1783  yılının  Temmuz  ayında  Georgiyevsk
kentinde  imzalanan  sözleşme  ile  Kartli‐Kahetiya  Çarlığı’nın
Rusya'nın  korumalığını  kabul  etmesi  Rusya'nın  Güney  Kaf‐
kasya'da konumunu daha da kuvvetlendirmişti. Bundan son‐
ra  Rusya  Çarlığı  tarafından  Azerbaycan'ın  tüm  hanlıklarına
Rusya'nın korumalığını kabul etmeleri için mektup ve hediye‐
ler gönderilmişti. Aynı yılın Kasım ayında Kont Apraksin Rus‐
ya  hükümetinin  mektubunu  İrevan  Hanı  Hüseynali  Han`a
sunmuştu. Mektupta Hüseynali Han`a Kartli‐Kahetiya Çarı II.
İrakliye itaat etmesi teklif ediliyordu.
Rusya'nın bu adımları Osmanlı`yı ciddi şekilde rahatsız
etmiş  ve  Osmanlı  Sultanı  Azerbaycan  hanlıklarını  Rusya`ya
karşı birleştirme politikası yürütmeye başlamıştı.
52
XVIII.  yüzyılın  90'lı  yıllarının  başında  Güney  Azerbay‐
can  hanlıklarını  kendine  bağlayan  Ağa  Muhammed  Han'ın
niyeti  Safeviler  İmparatorluğunu  yeniden  kurmak  olmuştur.
1795  yılında  Kuzey  Azerbaycan  hanlıklarının  tamamını  ve
Kartli‐Kahetiya  Çarlığını  yönetimi  altına  almak  amacıyla  Ağa
Muhammed Han Güney Kafkasya'ya yürüyüş yapmıştır. Onun
bu  yürüyüşü  Rusya'nın  Güney  Kafkasya  politikasına  zıttı.
                                                            
51
 Валентин Пикуль, Фаворит. Том. II, Москва, 2004, с. 189.
52
 Qarayev Elçin. İrəvan xanlığı. Bakı, 2010, s. 54; Əliyev Fuad, Həsənov
Urfan. İrəvan xanlığı. Bakı, 1997. s. 64‐65.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
55 
1796  yılının  Nisan  ayında  Rus  birlikleri  General  Valerian
Zubov’un  komutasında  Güney  Kafkasya'ya  saldırdı.  Rus  as‐
kerleri kısa sürede Derbendi, Şamahı’yı, Gence’yi ve Bakü'yü
işgal etti. Bir sonraki hedef İrevan Hanlığı idi. Ancak aynı yılın
Kasım ayında II. Yekaterina’nın ölümünden sonra Rus birlik‐
leri geri çekildi.
1801  yılının  Şubat  ayında  Doğu  Gürcistan'ın  Rusya'ya
birleştirilmesi  sonucu  İrevan  Hanlığı'nın  kuzey  sınırlarında
bulunan  ve  Kartli‐Kahetiya  Çarlığına  bağlı  olan  Pembek,
Borçalı, Kazak ve Şemşeddil Sultanlıkları da Rusya'ya bağlan‐
dı. İrevan hanının Pembek eyaletini geri almak çabaları başa‐
rısızlıkla  sonuçlanmıştı.  1802  Eylül'ünde  gaddarlığı  ile  ün
kazanan  General  Pavel  Sisianov’un  (1724  yılında  Kartli‐
Kahetiya  Çarlığın`dan  Rusya'ya  göçen  Gürcü  knyazları
Çiçişvililerin türevi olan Pavel Sisianov 1806 yılının Şubat ayın‐
da Bakü üzerine ikinci saldırısı sırasında Bakü hanının yeğeni
tarafından  öldürüldü).  Kafkasya'daki  Rus  Ordusunun  başko‐
mutanı  tayin  edilmesinden  sonra  Şöreyel  Sultanlığı  da  işgal
edilmişti. 1804 yılının Ocak ayında Gence Hanlığı'nın işgalin‐
den sonra Rus birliklerinin bir sonraki hedefi İrevan Hanlığı
idi.  Çünkü  İrevan  Hanlığını  ele  geçirmekle  Rusya  askeri‐
stratejik avantaj elde etmekle birlikte, İran ve Türkiye sınırla‐
rında pozisyonunu sağlamlaşmış olacaktı. 10 Mayısı 1804’de
P. Sisianov İrevan Hanı Muhammed Hana mektup göndererek
aşağıdaki  taleplerde  bulunmuştur:  "Rus  Ordusu  İrevan  kale‐
sinde yerleştirilmelidir, Han Rusya imparatorunu kendi yöne‐
ticisi  olarak  kabul  etmeli  ve  ona  sadakat  yemini  etmeli  ve
nihayet, imparatora yılda 80 bin ruble tutarında vergi ödeme‐
lidir. Bu şartların kabul edilmesi karşılığında, Sisianov Han'ın
hayatının  ve  iktidarının  kalıcı  ve  dokunulmaz  olacağını  vaat
NAZİM MUSTAFA 
 
56
eder.
53
Lakin  Muhammed  Han  Sisianov’un  tekliflerini  ret  et‐
miş  ve  İrevan  Kalesi`nin  savunmasını  kuvvetlendirmiştir.
Kalenin savunmasını 7 bin askerle, topların sayısını ise 22`ye
çıkarır  ve  bir  hayli  erzak  stoğu  yapar.  12  Haziran  1804’de
Sisianov’un  komutasında  Gümrü’yü  ele  geçiren  Rus  ordusu
Abaran  istikametinden  İrevan  Kalesi  üzerine  saldırır.  Kaçar‐
lar Hanedanlığı da aynı zamanda Feteli Şahın veliahdı Abbas
Mirza'nın komutasında orduları ile İrevan Hanlığı'na yönelir.
19  Haziran`da  Rus  birlikleri  Üçkilse’ye  (Eçmiedzine)  ulaştı‐
ğında  artık  Abbas  Mirza'nın  ordusu  orada  mevzi  almıştı.
Sisianov’un  Üçkilse’yi  ele  geçirmek  için  yaptığı  saldırılar  bir
sonuç vermiyordu. Ruslar büyük kayıplar vererek geri çekilir‐
ler. 25 Haziran'da Sisianov İrevan Kalesine saldırı emrini ve‐
rir. Aynı zamanda Ruslar Abbas Mirza'nın ordusunu sıkıştıra‐
rak Araz nehrinin karşı tarafına çekilmeye zorluyorlar. Ruslar
İrevan  Kalesini  ablukaya  alırlar.  Sisianov’un  kaleyi  teslim
etmek konusunda tehdit dolu mektuplarına Muhammed Han
diplomatik tarzda cevaplar vererek zaman kazanmaya çalışı‐
yordu. Rusların kaleye saldırıları ve Ermenilerin yardımı hiç‐
bir sonuç vermiyordu. Muhammed Han, zaman uzadıkça Rus
birliklerinin  gıda  stokunun  tükeneceğinden  ve  kalenin  kuşa‐
tılmasının hiçbir sonuç vermeyeceğinden emindi. Sonuçta 31
Ağustos’ta Sisianov`un yönetimindeki askeri konseyin toplan‐
tısında  kalenin  ablukasına  son  verilmesi  kararı  alındı.  2000
Rus  askerinin  hayatını  kaybetmesi  ile  sonuçlanan  başarısız
savaşa  son  verildi.  Sisianov’un  fatihlik  düşü  boşa  çıktı.  Rus
birlikleri 4 Eylül’de gece geri çekilerek Gürcistan'a döndü.
Rusların  İrevan  Kalesine  birinci  saldırısı  sırasında  Er‐
meniler  yine  ihanet  ettiler.  Kale  kuşatıldığı  sırada  Ermeni
casusları  Sisianov`a,  kalenin  doğusunun  savunmasının  zayıf
                                                            
53
 Акты,  собранные  Кавказской  Археографической  комиссиею.
(АКАК). Под ред. Ад.Берже. Том II, Тифлис, 1868, док. 1224, с. 613.

---