Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
45 
nin  ve  toplamda  Müslüman  Kürtlerle  birlikte  2600  ailenin
Türkiye'nin çeşitli yerlerine kaçtıklarını yazmıştır.
38
İrevan hanlığındakı nüfus dengesi hakkında gerçek bilgi
1829‐1832 yıllarında hanlığın arazisinde kameral sayımı ya‐
pan İvan Şopen’in 1852  yılında St. Petersburg'da yayınlanan
"Исторический  памятник  состояния  Армянской  области
в  эпоху  её  присоединения  к  Российской  империи"  kita‐
bından elde edilebilir. İ.Şopen’in çevirmeni Ermeni olmuştur.
Ayrıca  kitabın  özet  kısmından  İ.Şopen’in  daha  çok  Ermeni
yazarlarının  eserlerinden  faydalandığı  görülmektedir.
İ.Şopen’in eseri İrevan Hanlığı hakkında en ayrıntılı bilgi ve‐
ren eser olarak düşünülmektedir.
Yazarın  verdiği  bilgiye  göre,  işgal  öncesinde  İrevan
Hanlığı'nın topraklarında mevcut olan 831 köyden 310’u sa‐
vaş  sonucunda  yıkılmıştır.  Her  köyde  ortalama  25  aile,  her
ailede 5‐6 kişi olarak hesaplanırsa, yıkılmış 310 köyde yakla‐
şık  40  bin  civarında  insanın  yaşadığını  söylemek  mümkün‐
dür.  İ.Şopen’in  verdiği  bilgiye  göre,  işgal  sonrasında  İrevan
kentinde  7  bin  331,  bölgelerinde  ise  57  bin  364  Müslüman
yaşamaktaydı.  Oysa  İrevan  kentinde  işgalden  önce  16  bin
Müslüman yaşıyordu. Bu rakamların üzerine yıkılmış köyler‐
de  yaşamış  olan  43  bin  kişiyi  de  eklersek,  o  zaman  İrevan
Hanlığı`nda  işgalden  önce  en  az  116  bin  Müslüman  yaşadığı
ortaya  çıkmaktadır.  İ.Şopen  bölgelerde  20  bin  073,  İrevan
şehrinde ise 2 bin 369 yerli Ermeni'nin toplamda İrevan Han‐
lığı`nda  22  bin  442  Ermeninin  yaşadığını  yazmaktadır.
39
As‐
lında bu 22 bin 442 Ermeninin birçoğu yerli vatandaş değildi,
                                                            
38
 Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. Архив
главного  управления  наместника  Кавказа.  Тoм  7.  Тифлис,  1878,
док. 512.
39
 И.И.  Шопен,  Исторический  памятник  состояния  армянской
области  в  эпоху  её  присоединения  к  Российской  империи.
СПб.,1852, c.543‐599.
NAZİM MUSTAFA 
 
46
1804 yılından beri hanlıkta yaşanan savaşlar sonrası Osmanlı
topraklarından  gelerek  bölgede  yerleşmiştiler.  Bununla  bir‐
likte,  yüzde  olarak  ifade  edersek,  işgalden  önce  Ermeniler
hanlık nüfusunun %19`nu oluşturmuştur.
Ermeni  asıllı  ABD  araştırmacısı  Georgi  Burnoutyan  da
İ.Şopen’in kameral sayım sonuçlarını analiz ederek şu sonuca
varmıştır: "işgalden önce İrevan Hanlığı'nın topraklarında 20
bine  yakın  Ermeni  yaşıyordu,  Bu  da  toplam  nüfusun  yüzde
20'sini oluşturuyordu".
40
İ.Şopen’in İrevan Hanlığı'nın nüfusunun çeşitli kesimle‐
ri  hakkında  verdiği  bilgi  hanlık  nüfusunun  çoğunluğunun
kimlerden  oluştuğunu  ortaya  koymaktadır.  Kameral  sayımın
sonuçlarına göre ise, İrevan Hanlığı topraklarında 270 han ve
bey Müslüman ailesi, 30 Ermeni melik ve ağa ailesi yaşamış‐
tır.
41
Yani,  Ermeniler  hanlığın  soylu  nüfusunun  toplam
%10’nu oluşturuyordu.
1827  yılında  hanlığın  Rus  birlikleri  tarafından  işgalin‐
den sonra da bir süre o bölgede Azerbaycanlılar sayıca Erme‐
nilerden  üstün  olmuştur.  Sadece  Türkmençay  (1828)  ve
Edirne (1829) Anlaşmaları ile İran ve Türkiye'den Ermenile‐
rin toplu şekilde İrevan Hanlığı topraklarına göç ettirilmesin‐
den sonra demografik durum Ermenilerin lehine değişmiştir.
Çarlık Rusyası'nın göç politikaları sonucunda Ermeniler
toplu şekilde esasen Azerbaycanlı yerleşim bölgelerinde yer‐
leştirilmişler.  Bunun  sonucunda  Azerbaycanlılar  Ermeniler‐
den sayıca az olsa da, Azerbaycanlı yerleşim birimleri Ermeni
yerleşim  birimlerinden  sayıca  fazlaydı.  1865  yılı  itibariyle,
İrevan  Guberniyası`nda  mevcut  olan  toplam  1198  köyden
                                                            
40
 G.A.  Bournoutian,  The  khanate  of  Erevan  under  Qajar  rule  1795‐
1828. Mazda Publishers in association with Bibliotheca Persica. Costa
Mesa, California and New York, 1992, p.59.
41
 И.И. Шопен, A. g. e. с.467, 690.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
47 
694`nde Müslüman, 413`nde Ermeni, 10`unda Rus, 91`de ise
Ermenilerle Müslümanlar karışık şekilde yaşıyorlardı.
Azerbaycanlılar
İrevan
şehrini
çevreleyen
ve
Guberniyanın  çekirdeği  İrevan  kazasında  işgalden  sonra  da
sayıca  çoğunluktaydı.  1865  yılında  kazada  kayda  alınan  79
bin 661 kişilik nüfusun 46 bin 617’si Azerbaycanlılar (Tatar‐
lar), 26 bin 709’u ise Ermenilerden oluşuyordu. Yani nüfusun
%58,5’ni  Azerbaycanlılar,  %33,5’ni  ise  Ermeniler  oluşturu‐
yordu.
42
 Yirminci  yüzyılın  başlarında  Azerbaycanlılar
İrevan’da halen nüfusun çoğunluğunu oluşturuyordu. O sıra‐
da  İrevan’da  yaşayan  121  bin  809  kişilik  nüfusun  65  bin
871’ni  Azerbaycanlılar,  45  bin  624’ünü  Ermeniler,  7  bin
865’ni  Kürtler,  869’unu  ise  Ruslar  oluşturuyordu.  Yüzde  ile
nüfusun  %54`nü  Azerbaycanlılar,  %37,5’ni  Ermeniler,
%6,5’ni Kürtler, %0,7’sini ise Ruslardan oluşmaktaydı.
43
Yukarıda  belirtilen  veriler,  İrevan  Hanlığı'nın  yerli  nü‐
fusunu  sadece  Azerbaycan  Türklerinin  oluşturduğu,  Ermeni‐
lerin  ise  ortaçağdan  itibaren  çeşitli  yollarla  gelip  o  bölgede
yerleştiklerini kanıtlamaktadır.
Hanlığın yönetim şekli
İrevan  Hanlığı'nın  yönetim  sistemi  o  dönemde  mevcut
olan diğer Azerbaycan Hanlıklarının yönetim sistemi ile aynı
olmuştur.  Hanlık  bütün  resmi  yazışmalarını  Azerbaycan
Türkçesi ve Farsça yapmaktaydı.
İrevan Hanlığı’nda yönetimde bir kural olarak Azerbay‐
canlılar  oluyordu.  İrevan  Hanlığı'nın  topraklarında  yaşayan
                                                            
42
 Сборник  статистических  сведений  о  Кавказе.  Том  1,  Под
редакцией Воронова Н. И. Тифлис, 1869, Отд. I, Гл. 3, с.24.
43
 Памятная книжка Эриванской губернии на 1904 год. Эривань,
1903, отд. II, с.1‐2.
NAZİM MUSTAFA 
 
48
az  sayıdaki  Ermeniler  Hanlığın  yönetiminde  temsil  edilmez‐
lerdi.
Rus
araştırmacılardan
İvan
Şopen’in,
İlya
Petruşevski’nin,
Ermeni
araştırmacılardan
Yervand
Şaheziz’in,  Vardan  Parsamyan’ın,  Tatevos  Hakopyan’ın  eser‐
lerinde İrevan Hanlığı'nın ve İrevan şehrinin yönetim sistemi
hakkında yeterli bilgi bulunmaktadır.
Tipik feodal devleti olan İrevan Hanlığı’nda, çağdaş te‐
rimlerle ifade edersek, yasama, yürütme ve yargı gücü hanın
elinde  (veya  serdarın  elinde)  toplanmıştı.  Han'ın  kendisi  ise
bir  kural  olarak  merkezi  yönetim,  dolayısıyla  şah  tarafından
tayin edilirdi.
Ülkenin kaderi ile ilgili olan en önemli konularda hanın
tek başına karar verme yetkisi vardı. Hanlığın toprak işlerini
handan sonra ikinci şahıs olarak vezir idare ediyordu. Sınırsız
yetkiye  sahip  olmasına  rağmen, hanın  yanında  özel  danışma
kurulu  ‐  divan  veya  han  konseyi  bulunmaktaydı.  Divan,  Han
ve  veziri  de  dâhil,  sarayda  önemli  görev  alan  kişilerden  ve
Şeyhülislamdan  oluşmaktaydı.  Divana  bir  kural  olarak  hana
en  yakın  olan  ve  nüfuzlu  kişi  sayılan  divan  beyi  başkanlık
ediyordu. Hanın divanında yüz kadar memur çalışıyordu. Han
sarayında vezirle birlikte mali işler sorumlusu serker‐ali, ha‐
nın  sarayında  teknik  işlerden  sorumlu  kahya,  hazineye  baş‐
kanlık  eden  hazinedar  (sayman),  hazine  işlerinden  sorumlu
sandıgdarağası,  depodan  sorumlu  anbardarağası,  saray  mu‐
hafızları komutanı gorugbaşı ve diğer görevliler vardı. Koru‐
ma hizmeti hanın buyruklarının zamanında yerine getirilme‐
sini  sağlayıp,  ülkede  disiplinin  korunmasında  önemli  rol  oy‐
nuyordu.  Hanın  emirlerinin  ve  mahkeme  kararlarının  uygu‐
lanmasıyla müsailler ilgileniyorlardı. Vergilerin toplanması ile
yerlerde darğalar ilgileniyordu.

---