Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
27 
sıyla,  Rus  işgalinden  sonra  şehrin  Azerbaycanlı  nüfusu  yarı
yarıya azalmıştır.
Rusya  ordusu  generali  Pyotr  Uslar  tarafından  yapılan
ve  1853  yılında  yayınlanan  İrevan  Guberniyası”nın  askeri
istatistiksel  topluda  şehirde  1437  Tatar  (yani  Azerbaycanlı‐
N.M.) ve 1169 Ermeni ailesinin yaşadığı yazılmıştır. Dolayısıy‐
la, bu arada şehir nüfusunun %55,2’sini Azerbaycanlı aileleri,
%44,8’ini ise Ermeni aileleri oluşturuyordu. Uslar, ayrıca şe‐
hirde 42 Müslüman ruhani, 3 han, 48 bey, 27 seyid ve 3 derviş
ailesi karşılığında toplam 33 Ermeni ruhani ve 2 Ermeni me‐
lik ailesinin yaşadığını da gösterir.
19
İmparator Rus Coğrafya Derneğinin 1865 yılı bilgilerine
göre,  İrevan  kentinde  6  bin  900  Tatar  (yani  Azerbaycanlı‐
N.M.)  ve  5  bin  770  Ermeni  yaşıyordu.  Yüzde  itibariyle  Azer‐
baycanlılar %54,5, Ermeniler ise %45,5 olmuştur.
20
1886  yılı  nüfus  sayımında  İrevan  kentinde  14  bin  738
kişi  (2.968  aile)  kaydedilmiştir.  Şehir  nüfusunun  %49,04’nü
(7228 kişi) Azerbaycanlılar, %48,45’ni (7142 kişi) Ermeniler
oluşturmaktaydı.
21
1897  yılında  ilk  defa  olarak  Rusya  gene‐
linde  nüfus  sayımı  yapılmıştır.  O  sırada  İrevan  kentinde  29
bin  altı  kişi  yaşıyordu  ki,  onun  da  %43,15’ni  (12516  kişi)
Azerbaycanlılar, %43,19’nu (12529 kişi) Ermeniler oluşturu‐
yordu.  İstatistik  gösteriyor  ki,  İrevan  kentinin  dahil  olduğu
İrevan  kazasında  2  bin  542  kişi  soyluların  %59,04’nü  (1501
kişi)  Azerbaycanlılar,  %12,03’nü  (306  kişi)  ise  Ermeniler
oluşturuyordu.
                                                            
19
 П.К.
Усларь,
(сост.).
Военно‐статистическое
обозрение
Российской  Империи.  Санктпетербург,  1853,  Том  16,  Часть  6.
Эриванская губерния. c.186.
20
 Сборник  статистических  сведений  о  Кавказе",  Том  I,  Отд.  III,
Тифлись, 1869, с.7.
21
 Свод  статистических  данных  о  населении  Закавказского  края,
извлеченных из посемейных списков 1886 г. Тифлис, 1893.
NAZİM MUSTAFA 
 
28
XIX.  yüzyılın  sonlarından  itibaren  Türkiye'de  Ermeni
isyanlarının bastırılması sonucunda on binlerce Ermeni ülke‐
yi terk ederek Güney Kafkasya'ya akın etmişti. Onların büyük
bir kısmı mülteci olarak İrevan'da yerleşmişti.
1896  yılında  Güney  Kafkasya'da  900  bin  Ermeni  yaşı‐
yordu,  1908  yılında  ise  artık  1  milyon  301  bin  Ermeni  yaşı‐
yordu.  1914‐1916  yılları  arasında  Güney  Kafkasya'ya  daha
350  bin  Ermeni  Türkiye'den  gelip  yerleşmişti  ki,  onların  da
bir  kısmı  İrevan'da  yerleştikten  sonra  Azerbaycanlıların  du‐
rumu daha da ağırlaşmıştı.
1918  yılında  Taşnak  hükümeti  kurulduktan  sonra  Er‐
menistan`dan  göç  eden  Azerbaycanlıların  çok  az  bir  kısmı
Ermenistan'da  Sovyet  rejimi  kurulduktan  sonra  geri  döne‐
bilmişti. 1922 yılında İrevan'da toplam 5 bin 124 Azerbaycan‐
lı yaşadığı halde, Ermenilerin sayısı 40 bin 396 civarındaydı.
İrevan kentinde 1926 yılında 4 bin 968 Azerbaycanlı, 57 bin
295  Ermeni,  1931  yılında  ise  5  bin  620  Azerbaycanlı  ve  80
bin 327 Ermeni yaşıyordu.
22
1939  yılında  nüfusu  200  bine  kişiye  ulaşan  İrevan'da
Azerbaycanlıların sayı % 3,3 (6569 kişi) olmuştur. 23 Aralık
1947  yılında  SSCB  Bakanlar  Kurulu`nda  "Kolhozcuların  ve
diğer  Azerbaycanlı  nüfusun  Ermenistan  SSC’den  Azerbaycan
SSC'nin  Kür‐Araz  ovasına  göçü  hakkında"  karar  kabul  edil‐
mişti.  Diaspora  Ermenilerinin  Ermenistan'a  göçünün  önünü
açan bu karar Ermenistan nüfusundaki etnik dengeyi bir daha
değiştirdi. 1959 yılında yapılan nüfus sayımı sırasında yakla‐
şık yarım milyon nüfuslu İrevan'da toplam % 0,7 oranında (3
bin  413  kişi)  Azerbaycanlı  kayda  alınmıştı.  Oysa  1939  yılın‐
dan  geçtiğimiz  20  yıl  içinde  doğal  artışla  İrevan'da  yaşayan
Azerbaycanlıların  sayısının  en  azından  10  bin  kişiyi  geçmesi
                                                            
22
 Zaven  Korkodyan.  Xorhrtayin  Hayastani  Bnakçutyunı.  (1831‐1931)
Yerevan,  1832  (  Zaven  Korkodyan.  Sovet  Ermənistanının  əhalisi)
s.164‐167.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
29 
gerekiyordu.    1979  yılında  yapılan  nüfus  sayımı  sırasında
nüfusu 1 milyon kişiyi geçen İrevan şehrinde Azerbaycanlıla‐
rın  oranı  %0,2    (2  bin  341  kişi),  Ermenilerin  oranı  %  95,  8
(974 bin 176 kişi) olmuştur.
Bu dönemde Bakü'de Ermeniler iyi koşullarda yaşıyor,
onların sayısı her yıl artıyordu. Özellikle, 1920 yılında Sovyet
rejiminin kurulmasından sonra Ermenilerin Bakü'ye ve diğer
bölgelere akımı hızlanmıştı. Bakü'de Ermenilerin sayısı 1970
yılda  207,5  bine,  1979  yılında  da  215,8  bine  ulaşmıştır.
1914’de Bakü`de 9 bin 281 kişi olan Ermeni nüfusu 22,3 kat
artmıştır.
23
1988 yılının Şubat ayında Dağlık Karabağ'a yönelik Er‐
meni  iddialarının  ortaya  çıkmasından  sonra  Ermenistan  ge‐
nelinde  Azerbaycanlıların  kovulması  başlandı  ve  aynı  yılın
sonunda bu süreç tamamlandı.
18 Temmuz 1988 yılında SSCB Yüksek Sovyeti Yönetim
Kurulu  toplantısında  Azerbaycan  SSC’nin  Dağlık  Karabağ
Özerk  Bölgesi`ndeki  durum  hakkında  müzakerelerinde  ko‐
nuşma  yapan  İrevan  Devlet  Üniversitesi  Rektörü  Sergey
Ambarsumyan’dan  Sov.  İKP  MK  Genel  Sekreteri  Mihail
Gorbaçov XX. yüzyılın başında İrevan'dakı Azerbaycanlı nüfu‐
sun  yüzde  kaç  olduğunu  sormuştu.  Rektör  Ambarsumyan
"Söylemekte zorlanıyorum" cevabını verince, Gorbaçov şöyle
demiştir: "Siz bunu bilmelisiniz. Ben size hatırlatayım ‐ yüzyı‐
lın  başında  İrevan'da  Azerbaycanlılar  nüfusun  %43`nü  oluş‐
turuyordu. Peki, şimdi Azerbaycanlıların oranı kaç?"sorusuna
S.Ambarsumya  "şimdi  çok  azdır.  Muhtemelen,  bir  faizdir"
cevabını vermiştir.
24
                                                            
23
 Həbib Həsənov. Silinməz adlar, sağalmaz yaralar. Bakı, 1997, s. 60‐
61.
24
 Pravda gazetesi,( 19.07.1988)
NAZİM MUSTAFA 
 
30
Yukarıda  tüm  anlatılanlardan  şöyle  bir  sonuç  çıkmak‐
tadır:  Azerbaycanlılar  XIX.  yüzyılın  başlarında  İrevan  şehri
nüfusunun %80’ni, bu yüzyılın sonunda ise yaklaşık yarısını,
XX. yüzyılın 80'li yıllarının sonlarında ise İrevan'da Azerbay‐
canlı kalmamıştır.

---