Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc
Yüklə 1,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hanlığın idari yapısı
- Историческій памятник состоянія Армянской‐ области в эпоху ея присоединенія к Россиіской‐Имперіи.
- Kırkbulağ ilçesi
- Zengibasar ilçesi
- Gernibasar ilçesi
- Vedibasar ilçesi
- Körpübasar ilçesi
- Serdarabad ilçesi
- Talın ilçesi
- Seedli ilçesi
| İREVAN ŞEHRİ 33 Hanlığın idari yapısı İrevan Hanlığı Ağrı Dağı ile Alagöz (Eleyez) dağı arasın‐ da kalan ve Aras nehrinin her iki kıyısında yerleşen bölgede bulunmuştur. İrevan Hanlığı kuzeyden Pembek eyaleti, Şemşeddil, Kazak Sultanlıkları ve Gence Hanlığı, doğudan Karabağ ve Nahçıvan hanlıkları, güneyden Hoy ve Maku Han‐ lıkları ve Bayazid Paşalığı ile batıdan Kars Paşalığı ve kuzey‐ batıdan Şöreyel Sultanlığı ile komşu idi. İrevan Hanlığı'nın arazisi yaklaşık 23,8 bin km 2 olmuştur. Yukarıda belirtilen sınırlar içindeki bölge XV. yüzyılın başlarından İrevan Hanlığı'nın kurulmasına dek olan dönem‐ de Karakoyunlu Seedli tayfası tarafından yönetilmiştir. Coğra‐ fi konumuna göre Çukur Seed ‐ yani Seed’in Çukuru olarak tanımlanmıştır. 1501 yılında Safeviler devleti kurulduktan sonra Azer‐ baycan yönetim açısından 4 beylerbeyliğine bölünmüştü ve Çukur‐Seed Beylerbeyliği onlardan biriydi. Beylerbeyliğin merkezi İrevan olduğu için o, İrevan Beylerbeyliği gibi de anılıyordu. Çukur‐Seed Beylerbeyliği belli dönemlerde Os‐ manlı`nın yönetiminde olmuş ve İrevan eyaleti olarak tanın‐ mıştır. 1728 yılında Osmanlılar tarafından hazırlanan "İrevan eyaletinin kayıt Defteri”ne göre, eyalet arazi‐idari yönetim açısından aşağıdaki bölgelere bölünmüştü: İrevan şehri, Kırkbulağ, Karbi, Maku, Hınzirek, Gerni, Vedi, Dereçiçek, Abaran, Gökçe, Dereleyez, Mezree, Sürmeli, Iğdır, Akdeniz, Şerur bölgeleri, Şöreyel (Şüregel) ve Nahçıvan sancakları. 25 Nadir Şah'ın iktidarı döneminde (1736 yılından) İrevan vilayeti Azerbaycan Beylerbeyliği`nin içinde olmuştur. 1747 yılında Nadir Şah'ın öldürülmesinden sonra Afşarlar yönetimi 25 İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı, “Elm”, 1996, s.3. NAZİM MUSTAFA 34 kaybetmiş, bağımsız hanlıklar kurulmuştu. Azerbaycan'ın diğer hanlıklarında olduğu gibi, İrevan Hanlığı da ilçelere, ilçeler de sırayla köylere bölünmüştü. İrevan kenti yönetim açısından ayrıca birim olarak be‐ lirtilmiştir. Hanlığın merkezi olarak İrevan kentinde yeniden yapılandırma çalışmaları gerçekleştirilmiş, camiler, karvansaraylar, hamamlar inşa edilmişti. İrevan Kalesi’nin kendisi kale‐şehir gibi muhteşem mimari yapıydı. 1795 yılında Ağa Muhammed Han Kaçar İrevan Hanlı‐ ğını ele geçirmiştir. Kaçar, aynı zamanda Şöreyel ve Pembek arazilerini özel fermanla İrevan hanı Muhammed Han'a ver‐ mişti. İlçelerin coğrafi konumu ve idari birimleri, savaşlar sonucu yıkılmış köyler hakkında 1829‐1832 yıllarında eski İrevan Hanlığı topraklarında kameral sayımı yapan Rus tarih‐ çi‐istatistikçi İvan Şopen detaylı bilgi vermiştir. 26 İrevan Hanlığı'nın Rusya birlikleri tarafından 1827 yı‐ lında işgali sırasında hanlık 15 ilçeden ve hanlığa bağlı fakat özerk Şöreyel Sultanlığı`ndan oluşmuştur. İlçelerin adları şöyleydi: Kırkbulağ, Vedibasar, Talın, Seyidli‐Ağsakkallı, Şerur, Zengibasar, Körpübasar, Seedli, Dereçiçek, Derekend‐ Parçenis, Gernibasar, Serdarabad, Abaran, Göyce ve Sürmeli. İlçelerden sadece ikisi ‐ Derekend‐Parçenis ve Sürmeli ilçeleri Aras nehrinin sağ kıyısında bulunuyordu. İlçe sınırla‐ rının belirlenmesinde sulama sistemleri, köylerin çay havza‐ larına yakınlığı dikkate alınmıştır. Örneğin, Zengibasar ilçesi‐ ne Zengi nehrinin suyundan istifade eden köyler dahil edil‐ mişti. 26 Иван Шопен. Историческій памятник состоянія Армянской‐ области в эпоху ея присоединенія к Россиіской‐Имперіи. Санкт‐Петербург, 1852, с.509‐517, c. 544‐600 İREVAN ŞEHRİ 35 Kırkbulağ ilçesi Dereçiçekle Zengibasar ilçeleri ara‐ sında bulunuyordu. İlçe doğudan Gökçe gölünden ayıran dağ‐ larla, kuzeyden Dereçiçek ilçesi ile güneyden İrevan şehri, Zengi nehri, güney batıdan Gernibasar, batıdan ise Körpübasar ilçesi ile komşuydu. Kırkbulağ yaylasının çeşme‐ leri İrevan şehrinin içme suyunu sağlıyordu. İlçede mevcut olan 48 köyden 26'sı Rus işgali sonucunda yıkılmıştır. Kırkbulağ ilçesinin arazisi şimdiki Kotayk vilayetinin geçmiş Kotayk (Abovayan) ilinin topraklarının bir bölümüne denk gelmektedir. Zengibasar ilçesi İrevan şehrinin güneyinde bulunu‐ yordu. Bu ilçe kuzey ve kuzey‐batıdan Körpübasar ve Kırkbulağ ilçeleri, güneyden Aras Nehri, doğudan Gernibasar, batıdan ise Serdarabad ilçeleri ile komşu idi. İlçede mevcut olan 33 köyden 7'si Rus işgali sonucunda yıkılmıştır. İlçenin arazisi şimdiki Ararat vilayetinin eski Masis (Zengibasar) bölgesi sınırları içinde olmuştur. Gernibasar ilçesi Aras nehrinin sol kıyısında bulunu‐ yordu. O, kuzeyden Kırkbulağ ilçesi, güneyden Vedibasar ilçe‐ si, doğudan Göyçe ilçesi, batıdan Zengibasar ilçesi ve Aras Nehri ile komşu idi. İlçede mevcut olan 95 köyden 43'ü Rus işgali sonucunda yok olmuştur. Gernibasar ilçesi şimdiki Ararat vilayetinin eski Artaşad (Gemerli) bölgesine denk gel‐ mektedir. Vedibasar ilçesi Aras nehrinin sol kıyısı boyunca uzu‐ yordu. Vedibasar kuzeyden Gernibasar ilçesi, güney ve güney‐ doğudan Şerur ilçesi ve Nahçıvan Hanlığı, doğudan Göyçe ilçesi, batıdan Aras nehri ile komşu idi. Bu ilçe Vedi ve Kapan Nehrinin geçtikleri dağlardan ve ovadan oluşmaktaydı. İlçede mevcut olan 54 köyden 33'ü Rus işgali sonucunda yok olmuş‐ tur. Vedibasar ilçesi şimdiki Ararat vilayetinin eski Ararat (Vedi) bölgenin arazisine denk gelmektedir. NAZİM MUSTAFA 36 Körpübasar ilçesi kuzeyden Seyidli‐Ağsakkallı, gü‐ neyden Zengibasar, batıdan Serdarabad, doğudan Zengi Neh‐ ri, kuzey‐doğudan ise Dereçiçek ilçesi ile komşu idi. Bazı kay‐ naklarında ilçenin adı Karbibasar olarak verilmiştir. İlçede mevcut olan 49 köyden 9'u Rus işgali sonucunda yıkılmıştır. Körpübasar ilçesi şimdiki Armavir vilayetinin eski Eçmiedzin ili ve şimdiki Ararat vilayetinin eski Eşterek iline denk gel‐ mektedir. Serdarabad ilçesi Aras nehrinin kuzey tarafında, Sür‐ meli ilçesinin karşısında bulunmaktaydı. İlçe kuzeyden Talın, batıdan Seedli, güneyden onu Sürmeli bölgesinden ayıran Aras Nehri, doğudan ise Körpübasar ve Zengibasar ilçeleri ile komşuydu. Serdarabad ilçesi İrevan’ın son Hanı Hüseynali Han döneminde kurulmuştu. 1817 yılında inşaatı sona eren ünlü Serdarabad kalesi bu ilçede bulunmaktaydı. İlçede mev‐ cut olan 30 köyden 8'i Rus işgali sonucunda dağıtılmıştı. Serdarabad ilçesinin sınırları şimdiki Armavir vilayetinin eski Hoktemberyan (Serdarabad) bölgesinin sınırlarına denk gel‐ mektedir. Talın ilçesi İrevan Hanlığı'nın kuzey‐ batısında Eleyez (Alagöz) Dağı'nın güney eteklerinde bulunuyordu. Arpaçay Nehri ilçeyi Kars Paşalığı`ndan ayırıyordu. Talın ilçesi kuzey‐ den Şöreyel Sultanlığı, batıdan Kars Paşalığı, güneyden Serdarabad ve Seedli ilçeleri, doğudan Seyidli‐Ağsakkallı ilçe‐ leri ile komşuydu. Ünlü Talın Kervansarayı ve Talın Kalesi bu bölgede bulunuyordu. İlçede mevcut olan 47 köyden 27'si Rus işgali sonucunda dağıtılmıştı. Talın ilçesi şimdiki Aragasotn vilayetinin eski Talın bölgesinin sınırlarına denk gelmektedir. Seedli ilçesi İrevan Hanlığı'nın en küçük ilçesiydi ve şehrin batısında bulunuyordu. Aynı bölgede Arpaçay nehri Araz nehrine birleşiyordu. Seedli ilçesi Sima Talın, batıdan Yüklə 1,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|