Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
23 
hakkında  rakamlar  arasında  büyük  farklılıkların  ortaya  çık‐
ması  şehir  için  Safeviler  ve  Osmanlılar  arasında  yapılan  sa‐
vaşlarla ilgili olmuştur. Evliya Çelebi 1647 yılında Çukur‐Seed
Beylerbeyliğini  dolaşmış,  İrevan  Kalesini  ve  şehri  kendi  yaz‐
dığı "Seyahatname"sinde detaylı olarak tarif etmiştir. O, şehir
içerisinde üstü kille kaplı yaklaşık 2060 evin olduğunu, kale‐
de  ise  3000  kadar  muhafızın,  3  binlik  han  ordusunun,  7000
eyalet  askerinin  olduğunu  belirtmiştir.
9
 Bu  bilgiler  ışığında
ortalama hesaplama yapıldığında (her ailede 5‐6  kişi olduğu
tahminiyle) o dönemde İrevan kentinde kale ile birlikte yak‐
laşık 25 bin insanın yaşadığı sonucu çıkarılabilir.
Fransız gezgin Jan Şarden "Paris'ten İsfahan’a seyahat"
eserinde  1673  yılında  İrevan'da  gördüklerini  detaylı  anlat‐
mıştır.  İrevan  Kalesi'ni,  Han  Sarayını  anlatan  Şarden  şöyle
yazıyor,  "Yaklaşık  800  evden  oluşuyor  neredeyse  küçük  bir
kentten  büyüktür,  orada  ancak  Safeviler  yaşıyorlar.  Seyyah
kalenin  korunması  için  iki  bin  asker  ayrılmıştır."
10
 Safeviler
deyince,  yazar  İrevan'ın  Şii  mezhepli  Türk  Kızılbaş  nüfusun‐
dan bahsetmiştir. "Eski İrevan" kitabında İrevan nüfusundan
bahseden  Yervand  Şaheziz  Şarden’in  İrevan  Kalesi  nüfusu
hakkında  yazdıklarını  bir  kez  daha  teyit  ederek  şu  şekilde
yazıyor:  "Kalede  sadece  Türkler  yaşıyordu,  Ermenilerin  ise
orada sadece dükkânları vardı, onlar orada gündüzleri alışve‐
riş yapıyor, akşamları ise dükkanlarını kapatıp evlerine gidi‐
yorlardı.
11
1700  yılının  yazında  İrevan'a  gelen  Alman  gezgin
Kaspari  Şillinger  Azerbaycan  Türklerinin  İrevan  kentinde
sayıca ve siyasi açıdan avantajlı olduğunu teyit ederek şunları
                                                            
9
 Челеби  Эвлия.  Книга  путешествия  (Извлечения  из  сочинения
турецкого  путешественника  XVII  века).  Вып.  Земли  Закавказья  и
сопредельных областей Малой Азии и Ирана. М. 1983, c.285.
10
 Jan Şardən, Səyahətnamə, ter. V.Aslanov. Bakı, 1994, s. 21.
11
 Yervand  Şaheziz.  Hin  Yerevan.  Yerevan,  1931,  (Yervand  Şahəziz.
Qədim İrəvan. Yerevan, 1931, ermənicə) s.34.
NAZİM MUSTAFA 
 
24
yazmıştır: "İrevan şehrinin sınırları içinde (yani şehrin surları
içerisinde)  Sadece  İranlılar  (yani  Azerbaycan  Türkleri‐N.M.),
şehrin  nispeten  büyük  kasabasında  (Üçkilse)  ve  çeşitli  yer‐
lerde kiliseye hizmet için Ermeni tüccar ve esnaf yaşıyor. On‐
lar İranlılara vergi ödüyorlar."
12
Rus  ordularını  Azerbaycan  topraklarını  işgal  etmeye
teşvik  etmek  için  25  Temmuz  1701'de  I.  Petro'nun  Sarayına
gelen Ermeni İsrael Ori Revan (İrevan) Kalesini ele geçirme‐
nin yollarını gösteren bir rapor sunuyor. Rapora göre, şehir‐
deki  barut  ve  diğer  askeri  mühimmat  deposu  Ermenilerin
elinde  bulunuyor.  İ.Ori  şehirde  300  kişiden  fazla  Ermeni'nin
yaşadığını ve bu Ermenilerle işbirliği yapılması halinde onla‐
rın kalenin kapısını Rus askerlerine açabileceklerini ve böyle‐
ce ani bir saldırıyla şehri ele geçirilebileceklerini belirtir.
13
1736  yılında  Muğan’da  yapılan  taç  giyme  töreninden
sonra Nadir Şah Ermeni eserleri Azerbaycan hanlarına hediye
etmiştir.  Eçmiedzin  Katolikosu  Abram  Kretasi  çeşitli  yerler‐
den  esir  alınmış  Ermenilerin  bir  kısmının  İrevan'a  gönderil‐
mesini  sağlamıştır.  1740  yılının  başında  ise  Katolikos  Gazar
Çahçesi’nin girişimiyle "Rum'dan ve Kürdistan" (Doğu Anado‐
lu'dan) hayli Ermeni getirilerek Eçmiedzin’e ve çevre bölgele‐
re yerleştirilmiştir.
14

Osmanlı  işgalinden  sonra  1728  yılında  düzenlenen
İrevan eyaletinin kayıt defterinde şehirde 428 evli Müslüman
Türkün,  224  evli  ve  9  bekar  Hıristiyan`ın  varlığı  kaydedildi.
Evli ailelerin ortalama 5 kişiden oluştuğu dikkate alındığında
şehirde  yaşayan  3369  kişinin  %63,5`nün  Türk‐Müslüman,
                                                            
12
 Schillinger G. Persianische und Ost‐indianische Reise. Nürnberg, 1716,
s.118; İrəvan xanlığı. Bakı, Azərbaycan, 2010, s.78.
13
 Эзов  Г.  А.  Снощения  Петра  Великого  с  aрмянском  народом.
Документы. СПб. 1898, док. № 43. с.88.
14
 Süleyman  Məmmədov,  "İrəvan  şəhərində  etnik  çevrilişlər".
Azərbaycan, 1992, № 1‐2, s.156‐157.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
25 
%36,5`inin ise Hıristiyan olduğu anlaşılıyor. O sırada şehirde
100 Hıristiyan Çingene (boşa) ailesinin (yaklaşık  %14,9) ya‐
şadığını  düşünürsek,  İrevan  kentindeki  Ermenilerin  nüfusun
toplam %21,6 olduğu anlaşılıyor.
15
Ermenilerin İrevan Hanlı‐
ğı'nın  arazisine  kitlesel  göçü  1801  yılında  Rus  birliklerinin
İrevan Hanlığı'nın arazilerine girmesinden sonra yaşanmıştır.
İrevan  Kalesi’nin  alınmasındaki  hizmetlerinden  dolayı
fahri  "kont  İrevanski"  titrine  layık  görülen  general  İvan
Paskeviç`in daveti üzerine St. Peterburg`tan İrevan'a gönderi‐
len ve eski İrevan ve Nahçıvan hanlıkları arazisinde oluşturu‐
lan yeni arazi "Ermeni Vilayeti”nde 1829‐1831 yılları kameral
sayım  yapan  İvan  Şopen`in  İrevan  şehrinin  nüfusu  hakkında
verdiği  istatistiki  bilgiler  "Müslümanlar",  "Yerli  Ermeniler",
"İran'dan aktarılanlar" ve "Türkiye'den aktarılanlar" şeklinde
olmuştur.  İ.Şopen  sadece  Şehir,  Tepebaşı  ve  Demirbulağ
bölgesinin nüfusu hakkında bilgi vermiş, sırf Azerbaycanlıla‐
rın  yaşadığı  Kale  mahallesinin  nüfusu  hakkındaki  bilgiyi  ise
listeye dahil etmemiştir. O, şehrin yukarıda isimleri belirtilen
üç mahallesinde 2751 aileden (11463 kişi), 1807`nin Müslü‐
man  ailesi  (7331  kişi),  567`sinin  yerli  Ermeni  ailesi  (2369
kişi), 366`sının İran'dan göç eden Ermeni ailesi (1715 kişi) ve
11`inin  Türkiye'den  aktarılan  Ermeni  ailesi  (48  kişi),  ayrıca
46`sının  Boşa  (Hıristiyan  Çingeneleri)  ailesi  (195  kişi)  oldu‐
ğunu yazmıştır.
16

İ.Şopen’in "yerli Ermeniler" olarak gösterdiği Ermenile‐
rin  çoğunluğu  1801  yılından  İrevan  Kalesi`nin  işgaline  dek
olan dönemde kale dışında yaşayanlar olmuştur.
                                                            
15
 İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Araşdırma tərcümə, qeyd və əlavələrin
müəllifləri  Ziya  Bünyadov  və  Hüsaməddin  Məmmədov  (Qaramanlı).
Bakı, “Elm”, 1996, s. 18.
16
 И.И.  Шопен,  Исторический  памятник  состояния  Армянской
области  в  эпоху  её  присоединения  к  Российской  империи.
СПб., 1852, c.543‐546.
NAZİM MUSTAFA 
 
26
İ.Şopen’in  şehir  nüfusunun  çeşitli  kesimleri  hakkında
verdiği  bilgiler  de  özel  önem  taşıyor.  Rusya’nın  işgalinden
sonra Han neslinden olanların, zengin ailelerin, din adamları‐
nın  birçoğu  şehri  terk  ederek,  Güney  Azerbaycan'ın  çeşitli
şehirlerine yerleşmişlerdir. Aynı dönemde İrevan kentinde 4
han,  51  bey,  19  yazman,  50  molla,  39  seyid,  3  derviş  ailesi
yaşadığı halde, toplam 8 Ermeni melik ve bey, 1 Ermeni yaz‐
man, 13 papaz ailesi yaşıyordu. Demek, şehrin zengin ve elit
kesimini oluşturan 188 ailenin 166’sını Azerbaycanlı, 22’sini
ise Ermeni aileleri oluşturuyordu.
17
Rusya işgali arifesinde İrevan Hanlığı'nda Hıristiyan nü‐
fus  toplam  %20’den  çok  olmamıştır.  Batılı  araştırmacılar
G.Bournoutian  ve  R.Hewson  "Encyclopedia  Iranica"  da  "The
Persian  khanate  of  İrevan"  makalesinde  şöyle  yazıyorlar:
"Yüz  yıllık  savaşlar  dolayısıyla  1804  yılında  İrevan  şehrinin
nüfusu  6.000  kişi  kadar  azalmıştı.  1827  yılında  son  Han'ın
(Hüseyngulu  Han)  iktidarı  döneminde  nüfus  artarak  20.000
kişiyi geçmişti. Ermeniler nüfusun sadece % 20'sini oluşturu‐
yordu.  Türkmençay  Anlaşmasından  ve  Ermenilerin  İran  ve
Türkiye'den göçünden sonra şehrin Ermeni nüfusu %40 ora‐
nında  artmıştı. Genel nüfus ise Perslerin (yani Azerbaycanlı‐
ların‐N.M.) şehri terk etmesinden sonra yaklaşık 12 bin kişiye
kadar  düşmüştü."
18
 Yazarların  yazdıklarından  şu  sonuç  çıkı‐
yor,  İrevan  Hanlığı'nın  Rus  birlikleri  tarafından  işgalinden
önce kentin 20 bin nüfusunun % 20'sini ‐ yani 4 binini Erme‐
niler,  16  binini  ise  Azerbaycanlılar  oluşturmuştur.  İşgalden
sonra  şehirde  12  bin  nüfus  kalmıştır,  onun  da  %40’nı‐yani
4800  Ermeni,  kalan  7200  ise  Azerbaycanlılardan  oluşmak‐
taydı. İşgalden önce kentte mevcut olan 16 bin Azerbaycanlı‐
dan  8800’ü  şehri  terk  ederek  çeşitli  yerlere  taşınmaya  mec‐
bur  olmuş  veya  savaş  sonucu  hayatını  kaybetmiştir.  Dolayı‐
                                                            
17
 И.И.Шопен, a.g.e., s. 468.
18
 www.iranica.com/newsite/articles/v8f5/v8f561.html.

---