Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
15 
ocağı, Deyirmanlı, Cami, İşçi pazarı, Tepebaşı, Kabristan, Naib,
Mir  Cafer,  Rüstem  Han,  İmamre,  Korbulağ,  Bey,  Keten,
Dükanlı, Sallahlar vb.
Bahçeler  şehri  İrevan'da  ve  çevresinde  1473  bahçe
vardı  ve  onlardan  772’si  şehrin  içinde  bulunuyordu.  Serdar,
Delme,  Abbasderesi,  Abuheyat,  Keşağlı,  Kızılgala,  Dere,
Sevzikeri,  Hosrovabad,  Söyüdlü,  Kul  deresi,  Kenkan,
Kerpichana  bahçelerinin  ünü  İrevan'dan  çok‐çok  uzaklarda
da  biliniyordu.  İrevan  bahçelerinin  bazı  meyveleri  kurutul‐
muş şekilde Avrupa'ya ihraç ediliyordu.
Kentte  ve  çevresinde  45  değirmen  bulunmaktaydı.
Azerbaycanlılara ait Hacıbeyim, Muhammed Han, Sübhankulu
Han,  Kale,  Han,  Dokuz  deyirmanlar  şehrin  en  büyük
deyirmanları olmuştur.
Tarihi kaynaklarda İrevan kentinde 15'e yakın caminin
ve  iki  Ermeni  kilisesinin  isimleri  geçiyor.  Gök  Camii  (veya
Hüseynali Han), Kale Camisi (Serdar yahut Abbas Mirza), Şah
Abbas,  Tepebaşı,  Zal  Han  (veya  Şehir),  Sertib  Han,  Hacı
Novruzeli  Bey,  Demirbulağ,  Hacı  Cafer  Bey,  Recep  Paşa,  Mu‐
hammed Sertib Han, Hacı İnam Camilerinin minareleri uzak‐
tan  bakıldığında  İrevan'ın  Müslüman  şehri  olduğunu  göster‐
mekteydi.  Fakat  Sovyetler  döneminde  camiler  birbiri  ardına
yıkılmıştır.  Güney  Kafkasya'nın  en  büyük  camisi  olan  Gök
Camii`de İrevan şehrinin tarih müzesi yapılmış, Zal Han Camii
ressamların  sergi  salonuna  dönüştürülmüştü.  Sadece
Demirbulağ  Camii  1988’e  kadar  cami  olarak  hizmet  vermiş
fakat  daha  sonra  Ermeni  milliyetçiler  tarafından  yıkılmıştır.
Onun yerinde çok katlı bir bina yapılmıştır. Kentte camilerle
birlikte var olan Poğos‐Petros ve Katoğke kiliseleri zamanın‐
da  Hıristiyan  misyonerlerinin  desteği  ile  yapılmış  ve  amaç
Ermenilerin şehre gelmesini sağlamaktı.
NAZİM MUSTAFA 
 
16
Değişik  dönemlerde  İrevan`da  bulunmuş  gezgin  ve  ta‐
rihçiler şehri Doğu`nun bilim ve kültür merkezi olarak kayda
geçmişler.  Bu  anlamda  İrevan  şehri  sadece  tarihi  eserleri  ile
değil, aynı zamanda Azerbaycan bilim ve kültürünün gelişme‐
sinde önemli merkez olmuştur. İrevan şehrinde Azerbaycan
Türk  kökenli  yüzlerce  kültür  ve  bilim  adamı  yetişmiş  ve  ya‐
şamıştır. Fakat 1905‐1906 katliamları, 1918‐1920 soykırımı,
1948‐1953  ve  1988‐1989  sürgünleri  İrevan  şehrindeki  den‐
geyi  Ermenilerin  lehine  değiştirmiştir.  Azerbaycanlıları
İrevan`dan kovarak tek etnikli bir şehir kurmağı başaran Er‐
menistan  yönetimi  günümüzde  de  Azerbaycanlılara  ait  olan
tarihi  yerleri  yabancılaştırma  ve  yok  etme  politikasını  sür‐
dürmektedir.  İrevan`da  Azerbaycanlılara  ait  tarihi  eselerin
yok edilmesi sonucu olarak şehirde tarihi 200 yılı aşkın eser
bulunmamaktadır.  Hâlbuki  İrevan  Azerbaycanlıların  bilim,
kültür ve din adamlarının eserleri dünyanın çeşitli müze, kü‐
tüphane ve arşivlerinde korunmaktadır. Bu anlamda özellikle
İrevanlı  soyadı  ile  bilinen  bilim,  din  ve  kültür  adamlarının
eserli dikkat çekicidir. Yani Ermenistan yönetimi ve milliyetçi
Ermeniler  İrevan`dakı  Azerbaycan  izini  silmeye  çalışsa  da
tarih buna izin vermeyecektir.
Şehrin Tarihi
İrevan  şehrinin  bulunduğu  bölge  değişik  zamanlarda
Urartu,  Sasani,  Arap  Hilafeti,  Saciler,  Şeddadiler,  Selçuklular,
Eldenizler,  İlhanlilar,  Türk‐Moğol,  Karakoyunlu,  Akkoyunlu,
Safevi,  Afşarlar,  Kacarlar  devletlerinin  sınırlarına  dahil  ol‐
muştur.  İrevan  şehrinin  bir  merkez  olarak  sosyo‐ekonomik
gelişimi  ise  Çukur‐Seed  Beylerbeyliği  ve  İrevan  Hanlığı  dö‐
nemlerinde olmuştur. Ortaçağ tarihi kaynaklarında şehrin adı
Revan ve İrevan olarak geçer.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
17 
Ermeni tarihçileri 1950 yılında İrevan kentinin güney‐
doğusundaki  Kanlı  tepede  yapılan  kazılarda  Urartu  Kıralı  I.
Argişti’nin  döneminde  alınmış  Erebuni  (İripuni)  Kalesi’nin
kalıntılarının  bulunmasından  sonra  İrevan  şehrinin  tarihini
bununla  bağladılar.  Erebuni  Kalesi  sadece  askeri  istihkam
amacıyla inşa edilmiş ve etrafında şehir altyapısı olmamıştır.
Aslında,  Urartuluların  Ermenilerle  hiçbir  alakası  olmadığı
gibi,  eski  Erebuni  Kalesi’nin  de  şimdiki  İrevan  şehri  ile  ne
coğrafi,  ne  de  tarihsel  açıdan  bir  bağı  bulunmamıştır.  Artık
ortaçağda  şehir  olan  İrevan  yerleşim  birimi  ile  1950  yılında
yapılan arkeolojik kazılarda ortaya çıkan Erebunu Kalesi ara‐
sında  mesafe  hayli  uzak  olmuştur.  Yalnız  XX.  yüzyılın  ikinci
yarısından  sonra  İrevan  şehrinin  sınırları  genişleyerek
Erebuni  kalesinin  bulunduğu  Kanlı  tepeyi  kendi  içerisine  al‐
mıştır.  Urartululara  ait  çivi  yazılardan  da  anlaşılıyor  ki,  M.Ö.
VIII.  yüzyılın  ilk  çeyreğinde  Ağrı  vadisi  (Aras  nehrinin  sol
sahili  ve  Arpaçayın  şağ  kısmı)  Urartulular  tarafından  işgal
edilene kadar aynı arazi Aza halkının ülkesi olarak biliniyor‐
du.
1
İrevan'ın Urartu Kralı I. Argişti tarafından M.Ö. 782 yı‐
lında  temeli  atılan  Erebuni  (İrpuni)  şehri  olduğunu  iddia  et‐
mek  tarihi  sahtekarlıktır.    Bu  iddia  tarihçi  ve  karısı  Ermeni
olan Boris Piotrovski tarafından "Urartu şehri Erebuni’nin adı
Ermenistan'ın  başkenti  Yerevan  (İrevan)  kentinin  adında
yaşamaya  devam  ediyor"  şeklinde  gündeme  getirilmiştir.
1968  yılında  İrevan'ın  2750.  kuruluş  yıldönümünü  kutlayan
Ermeniler,  güya  İrevan  şehrinin  eski  Roma'dan  30  yaş  daha
"büyük" olduğunu savunmuşlardır.

Ermeni  tarihçiler  İrevan  adının  tarihini  "Ermenice  ko‐
nuşan" Nuh Peygamberle ilişkilendiriyorlar. Ermeni tarihçile‐
                                                            
1
 Н.В. Арутюнян, Биайнили (Урарту). Ереван, 1970, с.423.
NAZİM MUSTAFA 
 
18
rin  iddialarına  göre,  dünyayı  su  basarken  Nuh  Peyğamberin
yaptırdığı gemi Ağrı Dağı'nın zirvesine oturmuş. Su çekilende
Nuh  Peyğamber  kuru  alan  olarak  gördüğü  ve  ilk  söylediği
ifade  "Yereval"  (yani  Ermenice  "Göründü")  olmuştur.  Aynı
görünen yer ise güya şimdiki İrevan şehriymiş.

Ermeni  yazarı  Haçatur  Abovyan  "İrevan  şehrinin  kısa
tarihi"  makalesinde  şöyle  yazıyor:  "Ermeni  yazarları  XIII.
yüzyılın başlarında, İrevan kentinin adından bahsetmiyorlar.
1209  yılından  itibaren  orayı  "küçük  yer"  olarak  tanımlarlar.
Halk arasında dolaşan efsaneye göre, güya İrevan adı Ermeni
Kralı  Ervand’ın  adından  ve  ya  yerevil,  yerevan,  yani  gördü,
göründü  sözcüklerinden  türetilmiştir  ve  güya  Nuh  Peygam‐
ber Ağrı`nın zirvesinden ilk kez karayı bu yerlerde, yani şeh‐
rin  yerleştiği  bölgede  görürken  onu  böyle  isimlendirmiştir.
Bu, tamamen uydurmadır. Daha doğrusu, bu şehir 1441 yılın‐
dan, Cihan Şah döneminde Farslar (yani Karakoyunlu Emirle‐
ri) burayı istila ettikten sonra bilinmiştir. O dönemden 1827
yılına  kadar  İrevan  gah  Farslar,  gah  da  Türkler  tarafından
istila  edilmiş,  sürekli  olarak  bir  halkın  elinden  diğer  halkın
eline  geçmiştir...  Sonuncu  olarak  İrevan  serdarı  da  dâhil,
İrevan  şehrini  ve  onun  kazasını  çeşitli  zamanlarda  Türkler
tarafından  10  paşa  ve  Farslar  tarafından  33  han  yönetmiş‐
tir..."
2
İrevan  bölgesi  658  yılında  Araplar  tarafından  işgal
edilmiştir.  Hilafet  döneminde  Güney  Kafkasya  Emirliklerinin
yöneticiliği  bir  kural  olarak  Türklere  tahsis  edilmiştir.  (Arap
hilafeti döneminde İrevan eyaletinin kimler tarafından yöne‐
tildiği hakkında kitapta ayrıca bir listeye yer verilmiştir.)
                                                            
2
 Xaçatur Abovyan. Yerkeri liakadar joğovaçu. VII cilt, Yerevan, 1958, s.
287.  (Xaçatur  Abovyan.  Seçilmiş  əsərləri  (erməni  dilində),  VIII  cild,
Yerevan, 1958).

---