Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
19 
Evliya Çelebi İrevan’ı XV. yüzyılın başlarına ait yerleşim
yeri gösterir. Onun yazdığına göre, hicri takvimi ile 810 yılın‐
da  (1407‐1408)  Timur'un  tacirlerinden  Hace  Han  Lehicani
adlı tüccar çok verimli İrevan toprağına ayak basarak, kendi
aile üyeleri ile burada yaşamaya başlamış, pirinç ekerek gün‐
den güne zenginleşmiş ve bu büyük köyün temelini atmıştır.
Evliya Çelebi daha sonra ekler, Safeviler Devletinin Şahı İsma‐
il  hicri  915  yılında  (1509‐1510)  kale  yapılması  konusunda
Veziri  Revangulu  Han’a  talimat  vermiş,  o  da  7  yılda  kaleyi
yaptırmış ve adını da Revan koymuştur.
3

Bazı  araştırmacılar  İrevan  şehrinin  ve  kalesinin  yapı‐
mının tarihi ile ilgili Evliya Çelebi'nin yazdıkları gibi düşünü‐
yor,  bazıları  ise  şehrin  tarihinin  daha  eski  olduğunu  yazan
diğer yazarları haklı buluyorlar. Gerçek şu ki, Şah İsmail 1501
yılında İrevan şehrini fethettikten sonra Komutanı Revangulu
Han’a  Zengi  Nehri  kıyısında  stratejik  öneme  sahip  bir  yerde
kale inşa ettirme görevini vermiştir. Revangulu Han da kaleyi
7 yılda yaptırmıştır.
İrevan Kalesi’nde ve şehirde nadir mimari yapılar cami‐
ler,  kervansaraylar,  hamamlar,  dinlenme  parkları  inşa  edil‐
mişti. Şehre Kırkbulağ yaylasından içme suyu çekilmiş ve yeni
sulama  kanalları  sayesinde  İrevan  bahçeler  diyarına  dönüş‐
müştü.  Doğu'nun  ender  mimari  incilerinden  sayılan  Han  Sa‐
rayı yahut Serdar Sarayı İrevan Serdarı Emirgune Han Gacar
(1605‐1625)  tarafından  yaptırılmış,  1760‐1770  yıllarında
İrevan Hanı  Hüseyinali Han (1762‐1783) tarafından  genişle‐
tilmiştir. 1791 yılında Hüseyinali Han'ın oğlu Muhammed Han
(1784‐1805)  sarayın  camlı  salonunu  ve  yazlığını  inşa  ettir‐
mişti.
                                                            
3
 Evliya  Çələbi,  Səyahətnamə  (Azərbaycan  tarixinə  aid  seçmələr.
Hazırlayan Seyidağa Onullahi). Bakı, 1997, s.50.
NAZİM MUSTAFA 
 
20
Avrupa  gezginleri  Jan  Tavernye,  Jan  Şarden,  Kerr‐
Porter,  James  Morier,  Monpere,  Cameron,  Linç  ve  diğerleri
farklı  zamanlarda  İrevan'da  bulunmuş,  Han  Sarayını,  onun
camlı  salonunu,  kaledeki  ve  kentteki  camileri,  havuz  ve  ha‐
mamları, Zengi nehrinden inerek geçen yeraltı mermer mer‐
divenli yolu eserlerinde tarif etmişlerdir.
İrevan  şehri  4  yerleşim  biriminden  oluşmuştur:  Kale,
Şehri  (veya  Eski  şehir),  Tepebaşı  (Kond)  ve  Demirbulağ  (şu
anda  Karankitağ).  Kale  ile  diğer  yerleşim  birimleri  arasında
Pazar  Meydanı  bulunuyordu.  Şehrin  mahalleleri  Kırkbulağ
nehrinin sağ sahili ile İrevan Kalesi’ne kadar uzanıyordu. Şeh‐
rin merkezi pazarı ve tüm meydanları, birçok kervansarayı ve
hamamı bu bölümde bulunuyordu. Tepebaşı mahallesi Zengi
nehri  ile  Şehri  mahallesinin  arasındaki  tepede  bulunuyordu.
Tepebaşı mahallesini Şehri mahallesinden İrevan soylularının
sayısız bağları ayırıyordu. Hüseyngulu Han’a ait meşhur Han
bağı ve yay köşkü Zengi nehrinin sağ kıyısında bulunuyordu.
Demirbulağ  mahallesi  Şehri  mahallesinden  güneydoğuda,
İrevan Kalesi'nin doğusunda bulunuyordu. Cafer Bey Camii ve
hamamı, ayrıca Hasanali hamamı ve Susuz konağı da burada
bulunuyordu.  1853  depreminde  İrevan  Kalesi’nin  duvarları
yeniden  yıkılmıştır.  1864  yılında  İrevan  Kalesi’nin  askeri
amaçlar için kullanımına son verilmiştir. 1868’de Han Sarayı‐
nın Serdar salonunda İrevan şehir polisi bulunuyordu. İrevan
valisinin talebi ile Kafkas Guberniyası Serdar salonunun (ay‐
nalı salon) tamiri için 1867, 1871, 1874, 1880 yıllarında öde‐
nek ayırmıştı.
4
1865  yılında  İrevan  Kalesi’nin  topraklarının  bir  bölü‐
münü  Nerses  Tahiryan  adlı  bir  tüccar  satın  alarak  orada  şa‐
                                                            
4
 Развитие  Еревана  после  присоединения  Восточной  Армении  к
России.  Сборник  документов.  1801‐1917  гг.  Ереван,  1978,  с.286‐
288.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
21 
rap  fabrikası  (şimdiki  konyak  fabrikası)  inşa  ettirmiştir.
B.Mehrabov’un  1906‐1911  yıllarında  İrevan  şehri  için  hazır‐
ladığı  planda  8  cami  (Tepebaşı,  Şehir  (Zal  Han),  Sertib  Han,
Gök  Camii  (Hüseyinali  Han),  Hacı  Novruzali  Bey,  Kale  Camii
(Abbas Mirza mescidi), Demirbulağ, Hacı Cafer) yer almıştır.
Aynı dönemde İrevan kentinde Türkçe olan sokak adla‐
rı  şöyleydi:  Şeriat,  Karvansaray,  Kale,  Sultan,  Çölmekçi,
Nahçıvan,  Pazar,  Taşlı,  Paşa  Han,  Garipler  ocağı,  Deyirmanlı,
Cami,  Fehle  (Amele)  pazarı,  Tepebaşı,  Mezarlık,  Naib,  Mir
Cafer,  Rüstem  Han,  İmamre,  Korbulağ,  Bey,  Keten,  Dükanlı,
Sallahlar vb.
5
İrevan'da  çok  sayıda  kervansaray  da  mevcut  olmuştu:
Afşar,  Serdar,  Şeyhülislam,  Tağlı,  Sulu,  Susuz,  Hacı  Ali,  Kö‐
mürcü,  Gürcü,  Culfa,  Hacı  İlyas  vb.  Azerbaycanlılara  ait  bu
kervansarayların hepsi yıkıma uğramıştır.
XX.  yüzyılın  başlarında  İrevan'ın  sokakları  gaz  ve  gaz‐
yağı  fenerleri  ile  ışıklandırılıyordu.  1907  yılında  İrevan'ın
zenginlerinden  Hacı  İbrahim  Oğlu  Zengi  Nehri  üzerinde  hid‐
roelektrik  santral  inşa  edilmesi  girişiminde  bulunmuştu.
1909  yılında  şehrin  zengin  Azerbaycanlılarından  mühendis
Halil  Bey  Kasımbeyov  meslektaşı  Arşak  Malhasyanla  birlikte
kurdukları "Kooperasiya" şirketinin adına hidroelektrik sant‐
ralinin inşası için şehir idaresine müracaat etmişlerdi.

1911 yılında İrevan'dan yaklaşık 19 km mesafeden Ge‐
der  nehrinden  (Kırkbulağ)  şehre  su  çekilmişti.  Bu  hattın  çe‐
kilmesinde  Abbasgulu  Han'ın  İrevanski’nin  müstesna  rolü
olmuştu.
6
 28  Mayıs  1918’de  Güney  Kafkasya'da  üç  bağımsız
devlet Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan devletleri kuruldu‐
ğunda  Azerbaycan  Milli  Şurası`nın  29  Mayıs  1918  tarihli  ka‐
rarı ile İrevan şehri Ermenilere başkent olarak taviz verilmiş‐
                                                            
5
 Развитие Еревана... с.356‐357.
6
 Тадевос Акопян, Очерк истории Еревана. Ереван, 1977, с.269‐273.
NAZİM MUSTAFA 
 
22
tir.
7
 Fakat  1918‐1920  yıllarında  Ermenistan`da  kurulan
Taşnak iktidarı döneminde İrevan kentinde Azerbaycanlılara
karşı soykırım, onlara ait maddi kültür anıtlarına karşı yıkım
gerçekleştirilmiştir. Camiler yakılmış, Azerbaycanlıların evle‐
ri talan ve istila edilmişti.
Sovyet  yıllarında  da  Azerbaycanlılara  karşı  ayrımcılık
ve  sürgün  Ermenistan  hükümeti  resmi  politikasının  bir  par‐
çası  olmuştur.  1924  yılında  Aleksander  Tamanyan’ın  projesi
temelinde gerçekleştirilen İrevan şehrinin yeniden yapılandı‐
rılması,  aslında  Azerbaycanlıların  izinin  silinmesine  hizmet
ediyordu. Gök Cami’ye İrevan Tarih Müzesi yerleştirilmiş, Zal
Han (Şehir) Camii Ressamlar Birliği'nin sergi salonuna dönüş‐
türülmüş,  tek  olarak  Demirbulağ  Cami`sinden  başka  diğer
bütün camiler yıkıma uğramıştır. Demirbulağ Camii ise 1988
yılının  Mart  ayında  Ermeniler  tarafından  yakılmıştır.  Serdar
Sarayı, İrevan Kalesi’nin duvarları sökülerek taşları Sahil bul‐
varının yapımında kullanılmıştı. Eski şehir merkezinde Azer‐
baycanlıların  yaşadığı  mahalleler  yıkılarak  yerine  parklar,
sinemalar, meydanlar yapılmıştır.
Şehrin nüfusu
İrevan'ın  nüfusu  hakkında  bilgileri  XIX.  yüzyılın  başla‐
rına ait farklı kronoloji tarihçileri ve gezginlerin kayıtlarından
ve Osmanlı yönetimi döneminde düzenlenmiş vergi defterle‐
rinden  elde  etmek  mümkündür.  İrevan  Hanlığı'nın  Rusya
birlikleri tarafından işgalinden sonra yapılan kameral sayım‐
lar
8
,  istatistiksel  raporlar  ve  yıllık  basılan  takvimler  şehrin
nüfusu  hakkında  yeterince  bilgi  vermektedir.  İlk  kaynaklar
İrevan  kentinde  yerli  nüfusun  tamamen  Azerbaycan  Türkle‐
rinden  oluştuğunu  gösterir.  Bazı  dönemlerde  şehrin  nüfusu
                                                            
7
 ARDA, fond 970, siy.1, iş 1, v. 51‐52.
8
 Detaylı sayım.

---