Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
37 
Kars  Paşalığı,  güneyden  Derekend‐Parçenis,  doğudan  ise
Serdarabad ilçesi ile komşuydu. Bazı kaynaklarda ilçenin adı
yanlış  olarak  Saatli  ilçesi  olarak  verilmiştir.  İlçede  mevcut
olan 14 köyden 5'i Rus işgali sonucunda dağıtılmıştır. Seedli
ilçesinin
arazisi
şimdiki
Armavir
vilayetinin
eski
Hoktemberyan (Serdarabad) ilinin topraklarının bir bölümü‐
ne denk gelmektedir.
Abaran  ilçesi  Eleyez  dağının  eteğinde,  hanlığın  kuzey
bitiminde  bulunuyordu.  İlçe  kuzeyden  Pembek  eyaleti,  gü‐
neyden  Seyidli‐Ağsakkallı,  Körpübasar,  doğudan  ise
Dereçiçek  ilçeleri  ile  komşuydu.  İlçede  mevcut  olan  61  köy‐
den 22’si Rus işgali sonucunda dağıtılmıştır. Abaran ilçesinin
arazisi  şimdiki  Aragasotn  vilayetinin  eski  Abaran  ilinin  top‐
raklarının bir bölümüne denk gelmektedir.
Seyidli‐Ağsakkallı  ilçesi  kuzeyden  Abaran,  batıdan
Talın ilçesi, güneyden ve doğudan Körpübasar, güney‐batıdan
Serdarabad  ilçeleri  ile  komşu  idi.  20  köye  sahip  Seyidli‐
Ağsakkallı  ilçesinin  11  köyü  Seyidli  tayfasına,  9'u  ise
Ağsakkallı  tayfasına  aitti.  Bazı  kaynaklarda  Ağsakkallı  tayfa‐
sının  adı  yanlış  olarak  Ahsahlı  gibi  verilmiştir.  Savaş  sonu‐
cunda  bu  ilçenin  köylerinde  hasar  olmamıştır.  Seyidli‐
Ağsakkallı  ilçesinin  arazisi  şimdiki  Aragasotn  ve  Ararat  vila‐
yetlerinin  geçmiş  Eşterek,  Talin,  Abaran  bölgelerinin  komşu
arazisidir.
Dereçiçek  ilçesi  kuzeyden  Pembek  eyaleti,  güneyden
Kırkbulağ ilçesi, batıdan Abaran ilçesi ve doğudan Göyçe ilçe‐
si arasında bulunuyordu. İlçede mevcut olan 53 köyden 16’sı
Rus işgali sonucunda dağıtılmıştır. Dereçiçek ilçesinin arazisi
şimdiki  Kotayk  vilayetinin  eski  Hrazdan  (Ahta)  bölgesine
denk gelmektedir.
Göyce  ilçesi  kuzeyden  Şemşeddil  Sultanlığı,  Gence
Hanlığı,  kuzey‐batıdan  Dereçiçek  ilçesi,  güneyden  Nahçıvan
NAZİM MUSTAFA 
 
38
Hanlığı,  doğudan  Karabağ  Hanlığı,  batıdan  Kırkbulağ,
Gernibasar ve güney‐batıdan Vedibasar ilçeleri ile komşuydu.
Arazi bakımından en büyük olan Göyçe ilçesi Göyçe gölü hav‐
zasını  tam  kapsıyordu.  İlçede  mevcut  olan  126  köyden  67’si
Rus işgali sonucunda dağıtılmıştır. İ.Şopen tarafından sadece
59  köyde  nüfus  sayımı  yapılmıştır.  37  köyün  adı  ise  unutul‐
muştur. Göyce ilçesinin arazisi şimdiki Geharkunik vilayetinin
geçmiş  Martuni  (Aşağı  Karanlık),  Sevan,  Vardenis
(Basarkeçer), Krasnoselo (bir bölümü) bölgeleri büyüklükte‐
dir.
Şerur  ilçesi  kuzeyden  Vedibasar  ilçesi,  batıdan  Araz
nehri,  güneyden  ve  güneydoğudan  Nahçıvan  Hanlığı’na  ait
topraklara  komşuydu.  Arpaçayı  nehri  ilçeyi  ikiye  bölüyordu.
İlçede  mevcut  olan  61  köyden  11'i  Rus  işgali  sonucunda
dağıdılmıştı.  Şerur  ilçesi  günümüzde  Nahçivan’ın  Sederek
ilçesi sınırlarına denk gelmektedir.
Derekend‐Parçenis  ilçesi  hanlığın  güneybatı  bitimin‐
de  Aras  nehrinin  sağ  kıyısında  bulunuyordu.  Günümüzde
Türkiye  sınırlarındadır.  Bu  ilçe  kuzeyden  Seedli  ilçesi  güney
ve  batıdan  Bayazit  Paşalığı,  doğudan  ise  Sürmeli  ilçesi  ile
komşuydu. İlçede mevcut olan 88 köyden 8'i Rus işgali sonu‐
cunda  dağıtılmıştır.  Parçenis  deresinde  26,  Derekend  Dere‐
si'nde  ise  54  köy  bulunmaktaydı.  Derekend‐Parçenis  ilçesi
hazırda  Türkiye'nin  Kars  vilayetinin  Kağızman  ilçesinin  top‐
raklarının bir bölümüne denk gelmektedir.
Sürmeli ilçesi İrevan Hanlığı'nın güney bitiminde, Aras
nehrinin sağ sahili boyunca uzanıyordu. Bu ilçe kuzey ve ku‐
zey‐doğu ve doğudan Araz Nehri, güneyden onu Bayezit Paşa‐
lığı`ndan  ayıran  Ağrı  Dağı  ve  Maku  Hanlığı  ile,  batıdan  ise
Derekend‐Parçenis ilçesi ile komşuydu. İlçede mevcut olan 78
köyden 28'i Rus işgali sonucunda dağıtılmıştır. Sürmeli ilçesi‐
nin arazisi Iğdır vilayetinin sınırları içerisine denk gelmekte‐
dir.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
39 
Şöreyel (Şüregel) Sultanlığı İrevan Hanlığı'nın kuzey‐
batısında, Alagöz (Eleyez) Dağı'nın eteklerinde bulunuyordu.
Sultanlık kuzeyden Kartli‐Kahetiya Çarlığı, güneyden Talın ve
Seyidli‐Ağsakkallı  ilçeleri,  doğudan  ise  Pembek  eyaleti  ve
Abaran  ilçelerini  ayıran  dağlarla  çevrilmişti.  Arpaçay  Nehri
Şöreyel Sultanlığ’nı Kars Paşalığı`ndan ayırıyordu. Sultanlığın
merkezi Ertik (Artik) idi. "İrevan eyaletinin kayıt Defteri”nde
Şöreyel  sancağında  (Pembek  eyaleti  ile  birlikte)  172  köyün
varlığı gösterilmiştir. Nadir Şah'ın döneminde verilen bilgiye
göre,  İrevan  Hanlığı'na  dahil  olan  Şöreyel  Sultanlığı’nda  109
köy mevcut olmuştur. 1804 yılında Şöreyel Sultanlığı’nın Rus
birlikleri tarafından işgalinden sonra birkaç köy dışında kalan
tüm köylere Osmanlı`dan göç ederek gelen Ermeniler yerleş‐
tirilmişti.
Pembek  eyaleti  kuzeyden  Kartli‐Kahetiya  Çarlığı,  gü‐
neyden  Abaran  ve  Dereçiçek  ilçeleri,  doğudan  Şöreyel
(Şüregel),  batıdan  ise  Kazak  Sultanlıkları  komşuydu.  1801
yılında Pembek’te mevcut olan 44 köyden 14'ü Rus işgali so‐
nucunda boşaltılmıştır.
Derekend‐Parçenis  ve  Sürmeli  ilçeleri  hariç  yukarı‐
da isimleri belirtilen ilçeler Ermenistan Cumhuriyeti toprak‐
larının büyük bir kısmını oluşturuyor.
Hanlığın nüfusu
İrevan  Hanlığı  nüfusunun  etnik  bileşimini  Oğuz‐Türk
boyları  oluşturmuştur.  Tarihi  kaynaklar  hanlık  nüfusunun
Karakoyunlu,  Akkoyunlu  ve  Kızılbaş  aşiret  birliklerine  dahil
olan  Bayat,  Afşar,  Seedli,  Baharlı,  Bayandur,  Kacar,  Şamlu,
Rumlu,  Ustaclı,  Tekeli,  Ayrımlı,  Muğanlı  vb.  gibi  aşiretlerden
oluştuğunu göstermektedir. Ayrıca 1441 yılından Karakoyun‐
lu hükümdarı Cahan Şahın döneminde Ermeni Katolikosluğu”
NAZİM MUSTAFA 
 
40
nun  Kilikya'dan  Çukur‐Seed  emirliğinin  Vağarşabad  köyün‐
deki  Üçkilse  (Eçmiedzin)  manastırına  getirilmesinden  sonra
çeşitli  yerlerden  gelen  az  sayıdaki  Ermeni  (Haylar)  hanlığın
arazisinde aşamalı olarak yerleşmişlerdir.
Karakoyunlu,  Akkoyunlu  ve  Safavi  devletlerinin  hima‐
yesini kötüye kullanan Üçkilse katolikosları ve onların Avru‐
pa'daki topluluğu bu bölgede Ermenilerin yerleşimine önder‐
lik  ettiler.  Hıristiyan  devletlerin  ve  misyonerlerin  desteği  ile
zenginleşen  Ermeni  Kiliseleri  yaşadıkları  yerdeki  Müslüman
yönetimlerden  yeni  topraklar  alıyorlardı.  Matenadaran`da
27
bulunan alım‐satım belgelerine göre, 1432 yılında Akkoyunlu
Yakup Padişahın temsilcisi büyük toprak sahibi Emir Rüstem
hazine topraklarına ait 7 köyü ‐ Eçmiedzin (Üçkilse) manastı‐
rının  bulunduğu  Vağarşabad  köyünü  ve  Eşterek,  Batrinc,
Noragavit,  Ağunatun,  Kireçli  ve  Muğnî  köylerini  Grigor
Makulu’ya  satmış,  o  da  sırayla  aynı  köyleri  Üçkilse  Manastı‐
rı`na  bağışlamıştı.  Sonraları  Üçkilse  Manastırı  daha  16  köyü
ve  diğer  toprakları  ve  mülkleri  ele  geçirmişti.
28
Bu  yolla  Er‐
meniler  Azerbaycan  topraklarında  kendilerine  yeni  yerleşim
meskenleri yaratmışlardır.
Tarihi  literatürde  İrevan  Hanlığı'nın  halkı  hakkında
gerçek  bilgilerin  olmaması  o  bölgede  yapılan  savaşlardan
kaynaklanmaktadır.  İrevan  Hanlığını  ele  geçirmek  için  Os‐
manlı,  Safevi  ve  Afşarlar  arasında  yaşanan  savaşlar  nüfusun
etnik yapısını etkilemiştir. Osmanlı sultanlarının Şii mezhepli
Kızılbaş  Türkler  karşıtı  fermanları  Osmanlı  ordusunun  gel‐
mesinden  önce  İrevan  Hanlığı  topraklarında  yaşayan  yerel
kızılbaş nüfusun bölgeyi terk etmelerine neden olmuştur. Bu
fermanlar  Kızılbaş  Kürtleri  kapsamamış  ve  bu  nedenle  onla‐
rın İrevan Hanlığı topraklarına akınına neden olmuştu.
                                                            
27
 Ermenistan Bakanlar Kurulu bünyesinde Eski Elyazmalar Enstitüsü
28
 Симеон Ереванци. Джамбр. Москва, 1958, с.21.

---