Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
41 
İrevan Hanlığı'nın topraklarında süren savaşlardan da‐
ha  çok  Ermeniler  yararlanmıştır.  Örneğin,  Safevilerle  savaş
sırasında Osmanlı Sultanı III. Murad'ın 28 Nisan 1578 tarihli
fermanında,  köylü  ve  vergi  ödeyicisi  olan  Ermeni  halkının
mallarına  ve  canlarına  zarar  verilmemesi,  emir  edilmiştir.
1579 yılında Osmanlı Ordusu`nun İrevan yürüyüşünden önce
Abaran bölgesinden 3 bin aile Erzurum vilayetine aktarılmış‐
tı.  Aynı  yılın  Ekim  ayında  Osmanlı  Ordusu  Şerabhana  bölge‐
sinden  20  bin  esir  almıştı.  1583  yılında  Osmanlı  Ordusu
İrevan eyaletine geldiğinde İrevan şehrinin ve aynı isimli eya‐
letin Müslüman nüfusu Ağrıdağı yaylalarına çekilmiş, şehirde
ve köylerde sadece Ermeniler kalmıştı.
29
Safevi hükümdarı I. Şah Abbas`ın politikaları Eçmiedzin
çevresindeki  topraklarda  Ermenilerin  daha  da  güçlenmesine
neden olmuştur. 1605 yılında onun fermanı ile Safevi devleti‐
nin topraklarında yaşayan Ermenilerin toplu yaşamaları için
özel bölgeler ayrılmıştır. Aynı dönemde başkent İsfahan şeh‐
rine yakın bir yerde Yeni Culfa şehri kurulmuş, buraya aktarı‐
lan  Ermeniler  için  kilise  ile  manastır  inşa  edilmiş  ve  onların
dış ticaretle uğraşmaları için geniş imtiyazlar verilmişti. Hatta
I. Şah Abbas bu yapılar için hazineden ödenek ayırmıştı. I. Şah
Abbas hatta Safeviler devletinin Avrupa ülkeleri ile diploma‐
tik görüşmeler yürütme yetkisini müşaviri Hoca Sefer adlı bir
Ermeni'ye bırakmıştı. 1608 yılında I. Şah Abbas Hoca Sefer’in
önderliğinde  Avrupa'ya  giden  heyet  aracılığıyla  Roma  Papa‐
sına,  İspanya  Kralına,  Toskano  Hersogu  ve  Venedik  Doju`na
mektuplar  göndermişti.  Hoca  Sefer  Şah'ın  mektubunu  sun‐
duktan sonra, Ermenilerin (Eçmiedzin Kilisesi) Papa ve diğer
                                                            
29
 İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin
müəllifləri Ziya Bünyadov, Hüsaməddin Məmmədov (Qaramanlı), Bakı,
“Elm”, 1996, s.12‐13.
NAZİM MUSTAFA 
 
42
Avrupa ülkeleri başkanlarına mektuplarını da sunmuştu.
30
Bu
mektuplarda  Hıristiyan  Avrupa  ülkelerinden  Doğu'da  ‐  Müs‐
lüman ülkelerinde yaşayan Hıristiyan Ermenileri kendi hima‐
yelerine almaları rica edilmişti.
I.  Şah  Abbas'ın  halefi  Şah  Sefi  1629  yılında  Katolikos
Movsesin  adına  verdiği  fermanla  Eçmiedzin  Katolikosluğunu
her yıl şah hazinesine ödediği 100 tümen vergiden muaf tut‐
muştu. Şah Sefi’nin 1638 yılında verdiği diğer fermanla şah ve
Han  memurlarına  Eçmiedzin’in  iç  işlerine  karışmamayı  em‐
retmiş, herhangi bir vergi, rüsum ve s. talep etmeyi yasakla‐
mıştı.  Eçmiedzin  Kilisesi  II.  Şah  Abbas  (1642‐1667)  ve  Şah
Süleyman  (1667‐1694)  döneminde  daha  da  kuvvetlenmiş‐
tir.
31
Eçmiedzin  Kilisesi Safevi hükümdarlarının Ermenilerle
olan  iyi  ilişkilerinden  ustalıkla  yararlanıyordu.  Katolikos  I.
Filippos  1650  yılında  II.  Şah  Abbas'a  gönderdiği  mektupta
şöyle  yazıyordu:  "Şu  anda  yerli  Ermenilerin  çoğu  başkent
İsfahan'da, birçoğu da bizim ilimizde yaşıyorlar. Onlar buraya
Siz  yüce  hükümdarın  tükenmez  desteği  ve  sevgisi  sayesinde
değişik vilayetlerden gelip yerleştiler. Yüce hükümdar, üç yüz
mü'min,  ‐  buna  benzer  yüz  bin  mümin  sizin  kutsal  atınızın
tırnaklarının kurbanı olsun, ‐ Üçkilse`de gece ve gündüzlerini
size  dua  etmekle  geçiriyorlar  ki,  onlar  yaşamaları  için  tama‐
men Yüce hükümdarın merhametine borçludurlar".
32
Öte yandan, Katolik misyonerleri de Vatikan ve Avrupa
devletleri adına Hıristiyan azınlık olan Ermenilerin himaye ve
                                                            
30
 В.А.  Байбуртян,  Армянская  колония  Новой  Джульфы  в  XYII
веке, Ереван, 1969, c. 21, 34, 37.
31
 Б.  Арутюнян,  Крупное  монастырское  хозяйство  в  Армении  в
XVII  —  XVIII  вв.  по  архивным  материалам  Эчмиадзинского
монастыря. Ереван, 1940, c.9‐10.
32
 Персидские  документы  Матенадарана.  Указы.  Вып.  II,  1601‐1650
гг., Сост. А. Д. Папазян. Ереван, 1959 c.368‐369.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
43 
savunmasının yapılmasını Safevi hükümdarlarından rica edi‐
yorlardı.  Örneğin,  1688  yılında  Fransa  Kralı  XIV.  Louis  Şah
Sultan  Hüseyin'e  mektup  yazarak  Şamahı’da  ve  İrevan'da
kilise  ve  Roma  Katolik  Kilisesi`nin  misyonerleri  için  okul
açılmasını rica etmişlerdir. Bu ricaların daha derin ekonomik
ve  siyasi  amaçlar  taşıdığı  bilinmektedir.  1708  yılında  Safevi
Devleti  ile  Fransa  arasında  yapılan  ticaret  anlaşmasında,
Safevi devletinin topraklarında bulunan Hıristiyan misyoner‐
lerin istedikleri yerde yaşayabilecekleri, tüm Ermeni ve diğer
Hıristiyanların,  onların  çocuklarının  misyonerleri  ziyaret
edebilecekleri,  onların  yanında  eğitim  alabilecekleri  ve  hiç
kimsenin onları engelleyemeyeceği belirtilmiştir.
33
1723  yılında  Osmanlı  birliklerinin  İrevan  üzerine  bir
sonraki  saldırısı  sırasında  İstanbul'da  sarayda  görev  yapan
Segbos adlı bir Ermeni Sultan III. Abdülhamit`ten, birliklerin
Eçmiedzin  Kilisesi  ve  Ermenilere  dokunmaması  konusunda
talimat vermesini rica etmişti. Osmanlı birliklerinin komutanı
Abdullah  Paşa`nın  verdiği  fermanla  ordunun  Eçmiedzin`e
yürüyüşüne  izin  verilmemiş,  hatta  onun  savunması  için  bir
alay görevlendirilmiştir.
34
22 Şubat 1726’da İmparatoriçe I. Yekaterina Ermenile‐
rin korunup kollanmasına dair ferman vermişti.
35
Tüm  bu  yaşananlar  azınlık  olan  Ermenileri  ayrıcalıklı
toplum haline getirmiş, bölgenin etnik‐demografik durumunu
yavaş‐yavaş  değiştirmiştir.  XIX.  yüzyılın  başında  Ermeniler
İrevan  Hanlığı  topraklarında  50'den  fazla  eski  Oğuz‐Türk
yerleşim noktasına sahip olmuşlardır.
                                                            
33
 С.Б.  Ашурбейли,  Католические  миссионеры  в  Азербайджане  в
XVIII в. // Средневековый Восток. Москва, 1980, с. 22‐23.
34
 Армянская  анонимная  хроника.  1722‐1736  гг.  Баку,  «Елм»,  1988,
с.11.
35
 Собрание актов..., Часть I, Москва, 1833, с. 43.
NAZİM MUSTAFA 
 
44
1801 yılında Rus birliklerinin İrevan Hanlığı'nın kuzey
sınırındaki  Pembek  eyaletini,  1804  yılında  Şöreyel  Sultanlı‐
ğı`nı  işgal  etmesinden  sonra  Azerbaycanlıların  toplu  göçü,
Ermenilerin  ise  bu  topraklara  toplu  yerleşimi  yaşanmıştır.
XIX.  yüzyılın  başında,  bölgedeki  200  Azerbaycanlı  yerleşim
yerinin  190’dan  Azerbaycanlılar  toplu  göç  etmiştir.  1813  yı‐
lında  imzalanan  Gülistan  Antlaşması  ile  İrevan  Hanlığı'nın
Rusya'nın  yönetimine  geçen  bölgelerinde,  özellikle  de  savaş
sonucunda  boşalmış  Azerbaycanlı  köylerinin  çoğunda  Erme‐
niler yerleştirilmişti. Bu süreçte sadece Pembek‐Şöreyel böl‐
gesine Türkiye'den 32 binden fazla Ermeni getirilmiştir.
İngiltere'nin Kaçarlar İran’ındaki Büyükelçiliği Sekrete‐
ri  James  Morier  1813  yılında  İrevan'da  bulunmuş,  hanlığın
arazisinde yaklaşık 100 bin nüfusun yaşadığını belirtmiştir.
36
Bu bilgileri Rus yazarlarının eserlerinde de bulmak mümkün‐
dür.    XIX.  yüzyılın  başlarında  Rusya  Dışişleri  Bakanlığı  Asya
Departmanı  direktörü  olan  Semyon  Bronevski’nin  verdiği
bilgiye göre, İrevan Hanlığında 18 bin aile yaşamıştır.
37
Rus  birliklerinin  İrevan  Hanlığı  üzerine  1827  yılında
yaptığı son saldırısı sonucunda Müslüman nüfusun bir kısmı
kendi  yerlerini  terk  ederek  komşu  İran  ve  Türkiye'ye  sığın‐
mışlardır.
Rus  birliklerinin  komutanı  General  Paskeviç  27  Tem‐
muz  1827  yılında  kont  Nesselord`a  gönderdiği  mektubunda,
İrevan  Hanlığı`nda  yaşayan  Türk  boylarından  900
Karapapaklı, 300 Ayrımlı, 600 Uluhanlı, 200 Çobankereli aile‐
                                                            
36
 James Justinian Morier. A second journey through Persia, Armenia, and
Asia  Minor,  to  Constantinople,  between  the  years  1810  and  1816,  p.
320‐321.
37
 Новейшие  географические  и  исторические  известия  о
Кавказе, Часть I, Москва, 1823, с.60.

---