Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
161 
edilir.  O  zamandan  itibaren  İrevan'da  bulunan  matbaaların
bir kısmı Arap alfabesinde Azerbaycan dilinde kitap basmaya
başlamışlardı.  Firudin  bey  Köçerli’nin  A.S.  Puşkin’den  tercü‐
me ettiği Balıkçı hikâyesi 1892 yılında İrevan`daki Gülemiryan
matbaasında basılmıştır.
202
XX.  yüzyılın  başlarında  İrevan'da  Gülemiryan,  R.K.
Edilson, Kultura ve Luys (Işık) matbaaları Azerbaycan Türkçe‐
sinde yazılan kitapların baskısını yapıyordu. İrevan Rus‐Tatar
okulunun öğretmeni Muhammed  Veli Gemerlinski’nin Atalar
sözü  kitabı  1899  yılında  R.K.  Edilson  matbaasında  basılmıştı.
Cabbar Esgerzade’nin çocuklar için yazdığı Altın yaprak veya
Enver şiir kitabı 1913 yılında Kultura matbaasında basılmıştı.
1875‐1877 yıllarında Çiftçi, Ziyayi‐Gafgaziyye gazetelerinin ve
1880‐1891  yıllarında  Keşkül  dergilerinin  yayına  başlaması
İrevan edebi hayatına katkı sağlamıştır. XX. yüzyılın başların‐
da  İrevan'da  çok  sayıda  deneyimli  kalem  ustası  vardı.  1906
yılında  Molla  Nasreddin  ve  Füyuzat  dergilerinin  yayına  baş‐
lamaları İrevan'da yazarları da harekete geçirmişti. İrevan'da
Molla  Nasreddinçiler  okulu  kurulmuştu.  1914  yılında
İrevan'da haftalık Lek‐Lek (Leylek) satirik dergisi, 1917 yılın‐
da ayda iki kez basılan edebi, siyasi, tarihi ve bilimsel Bürhani
Gerçek  dergisi  yayına  başlamıştır.  Bu  dergilerin  sayfalarında
İrevan`ın    tanınmış  yazar  ve  şairlerinden  Ali  Mahzun`un,
Cabbar  Esgerzade’nin  (Aciz),  Cabbar  Memmedzade’nin,
Memmedeli  Nasir’in,  kadın  şairlerden  Şöhret  hanımın,  Seri
hanımın,  Nigar  hanımın,  Ebdülhak  Mehrinise  hanımın  ve  di‐
ğer  yazarların  makaleleri,  felyetonları
203
,  şiirleri  ve  çevrileri
yayınlanmıştır.
Bürhani‐hakikat dergisinin editörü Elli Mehzun (Ali Ha‐
cı  Zeynalabdinzade  Rahimov)  1886  yılında  İrevan'da  doğ‐
muştur.  Derginin  tüm  sayılarını  transkripsiyon  eden  araştır‐
                                                            
202
 İsrafil Məmmədov. a.g.e., s.26‐27.
203
 Satirik makale
NAZİM MUSTAFA 
 
162
macı  bilim  adamı  Şafak  Nasır  şöyle  yazıyordu:  "Ali  Mehzun
gençliğinde edebiyata ilgi göstermiş ve yüksek bilgeliğe sahip
bir aydın, yetenekli bir yazardı". Ali Mehzun Bürhani‐ hakikat
dergisini yayınlayana kadar Güney Kafkasya'nın bazı gazete‐
lerinde şiirler, sosyal‐siyasi makaleler ve felyetonlar yazmış‐
tır. O, İrevan yazarları arasında Molla Nasreddin dergisine en
çok katkı sağlayan yazarlardan biri olmuştur. Ali Mehzun hem
de milli ruhta yazılmış roman ve hikâyelerin yazarı idi. 1927
yılında Bakü'de Azgiz`de yayınlan Şeriat adamı eserinde eği‐
timsizliği  ve  dinin  kullanılmasını  eleştirmiştir.  Türk  dili
(Azerbaycan) ve edebiyatı öğretmenliği yapmış ve öğrencile‐
rini  eleştirel  bakış  açısı  ile  yetiştirmeğe  özen  göstermiştir.
1934 yılında vefat eden Ali Mehzun`i Azerbaycan Türklerinin
sosyal‐siyasi  bilinçlenmesi,  sosyal‐edebi  faaliyetin,  Azerbay‐
can  Türkçesinin,  kültürünün,  manevi‐ahlaki  değerlerinin  ko‐
runması için çalışmıştır. Şafak Nasır E. Mahzun hakkında şun‐
ları  yazmıştır:  "E.  Mahzun’un  Bürhani  hakikat`in  ikinci  sayı‐
sından  başlayarak  bütün  sayılarında  yayınlanan  Edebiyata
dair  eseri  yaratıcılığa  yeni  başlayan  şair,  edebiyatçılar  için,
genel  edebiyat  kuralları,  edebi  terimleri,  sanatsal  ifade  ve
tasvir  araçları  hakkında  bilimsel  bir  kaynaktır.  E.  Mahzun
aynı  eserinde  edebiyatta  ve  sanatta  yaratıcı  hayal  gücünün
türleri,  onların  tanımı  ve  izahından  bahsetmiştir.  Bu  yazılar
genel edebiyat bilimi hakkında geniş bir araştırma eseri, ede‐
biyat teorisidir".
204
Ermenilerin İrevan'da Azerbaycanlılara karşı yaptıkları
1905‐1906  yılları  katliamları  ve  1918‐1920  yılları  soykırımı
sonucunda İrevan edebi ortamı neredeyse yok edilmiştir.
                                                            
204
 Şəfəq  Nasir.  "İrəvanda  Azərbaycan  mətbuatı:  95  yaşlı  “Bürhani‐
həqiqət” jurnalı", 525‐ci qəzet, (24.01.2012).

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
163 
1920  yılında  Ermenistan'da  Sovyet  yönetiminin  kurul‐
masından bir süre sonra İrevan kentinden göç eden Azerbay‐
canlı aydınların az bir kısmı geri dönebilmişlerdi.
İrevan  Hanlığı  dönemine  ait  ve  Rusya  işgali  dönemin‐
den kalan bazı el yazmaları XX. yüzyılın 30‐40`lı yıllarına ka‐
dar  ayrı‐ayrı  aydınların  evlerinde  ve  esasen  de  İrevan'daki
Gök Cami`nin kütüphanesinde tutuluyordu. İrevan aydınları‐
nın  edebi  meclisleri  Gök  Camide  yapılırdı.  Azerbaycan'ı  Tet‐
kik‐Tetebbö Derneği üyesi İsa Ezimbeyov 1929 yılında yayın‐
ladığı  Tiflis,  İrevan  ve  Nahçıvan  SSC'nin  Müslüman  kitabeleri
makalesinde, İrevan'daki Gök Cami`deyken Hacı Mirza Hüse‐
yin'le  (1868‐1938)  tanıştığını  yazmıştır.  Mirza  Hüseyin  onu
caminin kütüphanesiyle tanıştırmıştır. İ. Ezimbeyov kütüpha‐
nede  İslam  dinine  ait  kitapların  adları  ile  birlikte,
Firdevsi'nin,  Nizami’nin,  Hafiz’in,  Camin’in,  Hagani’nin  de
kitaplarının bulunduğundan bahsetmiştir.
205
İrevan'da  bir  hekim  ailesinde  doğan  ve  doğubilimci
Mirza  Hüseyin  ağa  Bağdat'ta  ve  Necef'te  mükemmel  bir  eği‐
tim  almıştı.  Makaleleri  Türkiye'de  ve  İran'da  yayınlanmıştı.
1938  yılında  bir  çok  Azerbaycanlı  aydın  gibi,  Mirza  Hüseyin
ağa da baskıya maruz kalmış, Kaluga şehrine sürgün edilmiş
ve daha sonra sürgünde ölmüştür. Onun zengin kütüphanesi
ve  elyazmaları  Ermeniler  tarafından  yağmalanıp  yakılmış‐
tır.
206
XX.  yüzyılın  20'li  yıllarının  ortalarından  Sovyet  rejimi
şair  ve  yazarlara  Komünist  partiyi,  Sovyet  siyasi  sistemini
öven ve geçmiş rejimleri eleştiren yazılar yazmaları için baskı
yapmıştır. 1924 yılının Kasım ayından İrevan'da resmi devlet
gazetesi Zengi Azerbaycan dilinde yayına başlamış ve bu ga‐
                                                            
205
 Иса  Азимбеков,  "Мусульманские  надписи  Тифлиса,  Эривани  и
Нахичевани". Известия Азкомистариса, Баку, 1929, выпуск 4, с.300.
206
 Əsgər Zeynalov, İrəvan ziyalıları. Bakı, Oğuz eli, 1999, s. 67‐73.
NAZİM MUSTAFA 
 
164
zete  Azerbaycanlı  yazarların  yazıları  yayınlanmıştır.  1925
yılından itibaren Ermenistan hükümetinin ve devlet kurumla‐
rının  yönetmelikleri,  kararları,  talimatları  ve  kitapçıkları
Azerbaycan  Türkçesinde  basılmağa  başlanmıştır.  1926  yılın‐
da  Ermenistan  Yeni  Türk  Alfabesi  Komitesi  faaliyete  başla‐
mıştır.  1927  yılında  Ermenistan  Proleter  Yazarlar  Derneği
bünyesinde  Türk  (Azerbaycan)  bölümü  oluşturulmuştur.
1929 yılının Haziran ayında İrevan'da Kafkasya şair ve yazar‐
larının  edebi  toplantısı  yapılmıştır.  Celil  Memmedguluzade,
Hüseyin Cavid, Abdurrahim bey Hagverdiyev, Süleyman Sani
Ahundov,  Cafer  Cabbarlı,  Süleyman  Rüstem,  Mikail  Müşfik,
Abdullah Saik, Ahmet Cevat, Ebülhesen Elekberzade gibi şair
ve  yazarların  Bakü'den  İrevan'a  gelmeleri,  onların  Azerbay‐
canlı  aydınları  ile  görüşmeleri  İrevan  edebi  ortamının  can‐
lanmasına katkı sağlamıştır.
1931 yılında İrevan'da Ermenistan devlet yayın evinde
Ermenistan‐Türk proletarya yazarlarının şiir ve öykülerinden
oluşan  ilk  toplu  Zerbe  (Darbe)dergisi  yayımlanmıştır.  Erme‐
nistan'da  Sovyet  yönetiminin  kurulmasının  13.  yıldönümü
dolayısıyla  Azerbaycanlı  yazarların  eserlerinden  oluşan  XIII.
Kasım adlı antoloji 1933 yılında Ermenistan Konsey Yazarları
Derneği Türk bölümü tarafından basılmıştır.
207
1934  yılında  Ermenistan  Yazarlar  Birliği  kurulmuş  ve
Birliğin  Azerbaycan  Edebiyatı  Bölümü  faaliyet  göstermiştir.
Aynı yıl İrevan'da genç Azerbaycanlı şair ve yazarların eserle‐
rinden  oluşan  Genç  sesler  toplusu  yayınlanmıştır.  Tabii  ki,  o
yıllardaki yazar çalışmalarının ana temasını sosyalizmin tanı‐
tımı  oluşturuyordu.  1934  yılında  drama  yazarı  Nesib
Efendiyev’in Ermenistan Yazarlar Birliği Türk Bölümüne Baş‐
kanlık  etmesinden  sonra  Azerbaycanlı  yazarların  kitapları
daha  sık  basılmıştır.  Azeri,  Abbas  Tahir,  Esker  Esgerzade,
                                                            
207
 Söhbət  Məmmədov,  Sovet  Ermənistanında  Azərbaycan  kitabı
(1925‐1985). İrəvan, 1985, s.113.

---