Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
169 
İrevan  kentinde  de  yüzyıllarca  oluşan  çeşitli  bayramlar,  top‐
lumsal  şenlikler  ve  toplu  dini  törenler  yapılıyordu.  Edebiyat
toplantılarının yapılması, şenlik ve düğün gelenekleri, aşıkla‐
rın  günlerce  destan  söylemeleri,  rakipleri  ile  karşılıklı  şiir
söylemeleri bir çeşit tiyatro oyununu hatırlatıyordu. Bayram
ve  dini  tören  ve  oyunlardaki  elementler  sonraları  bağımsız
halk tiyatrolarının oluşmasında önemli rol oynamıştır.
Daha  ortaçağda  Avrupa'dan  gelen  gezginler  İrevan'da
yaptıkları müzikli eğlence toplantılarını hayranlıkla anlatmış‐
lardır. 1673 yılında İrevan`a giden Fransız gezgin Jean Şarden
Han Sarayında gösterilen müzikli tiyatroyu Avrupa'daki tiyat‐
ro sanatına benzetmiş, müzisyenlerin ve oyuncuların oyunla‐
rını da operaya benzetmişti.
210
Profesyonel  tiyatronun  oluşumunda  halk  tiyatroları
önemli  rol  oynamıştır.  1873  yılında  Bakü'de  ve  Tiflis'te  art‐
arda gösterilen performanslar hakkında gazetelerde yer alan
haberler  İrevan'da  da  tiyatro  sanatına  büyük  ilgi  ve  heves
uyandırmıştı.
Tarihçi İsrafil Memmedov’un ortaya çıkardığı bir maka‐
le  ise  İrevan'da  Azerbaycan  dilinde  sahnelenen  ilk  oyunun
tarihini  ortaya  koymaktadır.  İrevan'da  Ermenice  yayınlanan
Psağ ("Çelenk") gazetesinde 10 Nisan 1882 tarihinde "Hryusi"
imzası  ile  yayınlanan  "Fars  tiyatrosu"  başlıklı  makaleden  de
belli  olduğu  gibi,  2  Nisan  1882’de  İrevan'da  Kutsal  Gayane
Okulunun  salonunda  İrevan'ın  fakir  Müslüman  öğrencilerine
yardım  amacıyla,  Azerbaycan  Türkçesinde  "Tamahkarlık
düşman  kazanıyor"  oyunu  ikinci  kez  sahneye  konulmuştur.
Tiyatroda sahnelenen oyunun metnini İrevan şehir okulunun
hocası  Meşedi  İsmail  okumuş,  "kırt‐kırt"  eserinin  yazarı
Vasak Medetov onu komedi şekline dönüştürmüştür. Meşedi
                                                            
210
 Jan Şardən, Səyahətnamə a.g.e., s.23‐28
NAZİM MUSTAFA 
 
170
İsmail'in anlattıkları üzerine kaleme alınan bu öykü ortaçağda
Tebriz kentinde yaşanmıştır.
211
Firudin bey Köçerli Gori Öğretmenler Semineriyası’nı
212
bitirdikten
sonra
1885‐1895
yıllarında
İrevan
Gimnaziyası`nda öğretmen olarak çalışmış, o dönemde Azer‐
baycanlı  gençlerin  tiyatro  gösterilerine  doğrudan  katkı  sağ‐
lamıştır.  O,  20  Nisan  1890’da  Keşkül  gazetesinde  yayınlanan
"İrevan'dan  mektup"  makalesinde  şehirde  gösterilen  tiyatro
oyunu  hakkında  şu  şekilde  yazmıştır,  "4  Nisan’da
darülmüelliminde  (yani  ‐  Öğretmenler  Semineri)  Müslüman
delikanlılar  hükümetin  izni  ile  Mirze  Feteli  Ahundov’un
"Mesteli şah" komedisini sahneye koydular".
213
Araştırmalarımız  Firudin  bey  Köçerli’nin  bahsettiği
Rzayev  soyadlı  öğrencisi  Ekber  Rizayev`in,  Sovyetler  Birliği
döneminde  Ermenistan  KP  MK’nın  Şube  Müdürü  ve  Sovyet
Ermenistan'ı gazetesinin ve Merkez Komite`nin Rusça yayın‐
lanan Komünist gazetesinin editörü olmuş ve savaş yıllarında
Moskova'da  "İnostrannaya  literatura"  (Yabancı  Edebiyyat)
yayınlarında  Türk  Edebiyatı  bölümünün  müdürü  olmuştur.
Ekber  Rizayev’in  oğlu  Sabir  Rizayev  Sovyet  Ermenistanı'nın
sinema  ve  tiyatro  eleştirmeni  olmuştur.  Sabir  Rizayev  1963
yılında  Bakü'de  Rusça  yayınlanan  Ermenistan'da  Azerbaycan
Tiyatrosu kitabının yazarıdır.
Yazar  Gulam  Memmedli  tarafından  derlenen  iki  ciltlik
Azerbaycan tiyatrosunun salnamesi kitabında İrevan Tiyatro‐
su hakkında geniş bilgi verilmiştir.
                                                            
211
 İsrafil  Məmmədov.  İrəvan  dəftəri.  III,  Teatr  tariximizdən  səhifələr.
“Bakı, “qismət”, 2009, s. 19‐20.
212
 Rusya  Çarlığı  sınırları  içinde  orta  okulların  bazıları  seminariya  olarak
adlandırılmıştır.  Diger  ismi  ile  okul  olarak  hitap  edilebilir.  Fakat
orijinallığın korunması için seminariya kullanılacaktır.
213
 Firudin bəy Köçərli. Seçilmiş əsərləri. a.g.e., s.33‐34.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
171 
İrevan'da  Azerbaycan  tiyatrosunun  yaranmasında
Yunis Nuri’nin büyük katkıları olmuştur. 1878 yılında İrevan
kentinde doğan Yunus Hacı Süleyman oğlu Süleymanov yete‐
nekli  oyuncu  ve  yönetmen  olarak  İrevan  tiyatrosunda  çalış‐
mıştır. 1950 yılında vefat eden Yunus Nuri’nin yaşam ve faali‐
yetine  adanan  kitaplar  ve  makaleler  bulunmaktadır.
212
 XX.
yüzyılın başlarında İrevan Tiyatrosu`nun yaranmasında Yunis
Nuri  ile  birlikte,  Mirza  Mustafa  Recebov,  Kerim  Ehmedov,
Mirabbas Mirbağırzade, Cafer Ehmedov, Ekber Rzayev, Mecid
Recebov, Mehdi Kazımov ve Asif bey Şefibeyov’un hizmetleri
çok büyük olmuştur. İrevan'ın ünlü soylularından Penah Han
Makinski’nin  ve  Ali  Han  İrevanski’nin  evlerinde  yardım  top‐
lamak amacıyla İrevan tiyatrolarının oyunları sahnelenmiştir.
1903  yılında  İrevan'daki  Azerbaycan  tiyatro  topluluğu
o  dönemde  popüler  olan  "Kırt‐Kırt"  vodvilini  sahneye  koy‐
muştur. Tamaşa Penah Han Makinski’nin evinde gösterilmiş‐
tir.  Tiyatronun  düzenleyicisi  ve  başkanı  Yunus  Nuri  olmuş‐
tur.
213
1906  yılının  Ağustos  ayında  Penah  Han  Makinski’nin
mülkünde  fakir  öğrencilere  yardım  amacıyla  tiyatro  oyunu
gösterilmiş, bu amaçla 426 manat toplanmıştır.
214
İrevan tiyatrosunun oyuncuları daha tecrübeli Bakü ve
Tiflis tiyatrolarının oyunlarını izliyor, orada oynanan gösteri‐
leri  kendi  repertuarlarına  dahil  ediyorlardı.  19  Ocak  1908
yılında  İrevan  aydınları  ünlü  Türk  yazarı  Namık  Kemal'in
"Vatan"  eseri  Asif  bey  Şefibeyov’un  yönetmenliği  ile  Şehir
kulübünde sahneye konulmuştu.
1909 yılının Mayıs ayında Hüseyin Arablinski’nin tiyat‐
ro topluluğu İrevan'a turneye gelmiş, Şehir kulübünde "Baht‐
sız delikanlı", "Nadir Şah", "Zoren Tabip", "Yahudiler" eserle‐
rini  sahneye  koymuştu.  Yunis  Nuri  haztıratında  şöyle  yaz‐
                                                            
214
 Qulam  Məmmədli,  Azərbaycan  teatrının  salnaməsi.  Birinci
hissə,(1850‐1920). Bakı, 1975, s.127‐129.
NAZİM MUSTAFA 
 
172
maktaydı, "Hüseyn Arablinski İrevan‐Azerbaycan tiyatrosun‐
da  derin  izler  bıraktı,  ondan  sonra  tiyatro  oyuncularımızın
sayı arttı, biz daha hevesle, şevkle çalışmağa başladık."
215
19  Mayıs  1910  yılında  ünlü  aktör  Sidgi  Ruhullagezgin
aktör  sıfatıyla  İrevan'a  gelmiş,  yerli  amatörlerin  katılımıyla
"Müsibeti Fahreddin" oyununu sahneleştirmişti.
İrevanskiy vestnik gazetesi 9 Ekim 1911 tarihli haberine
göre,  Tiflis'ten  gelen  Mirza  Ağa  Aliyev'in  topluluğu  "O  olma‐
sın,  bu  olsun"  operasını  oynamıştır.  Turne  için  Zülfikar
Hacıbeyov'un  "Elli  yaşındaki  delikanlı"  operası  da  oynanıl‐
mıştı.  1912  yılında  Zülfikar  Hacıbeyov  yeniden  İrevan'a  gel‐
miştir.  22  Kasım’da  İkbal  gazetesi  Z.  Hacıbeyov’un  İrevan'a
yaptığı turne hakkında özel makale yayınlamıştır.
25  Mart  1913’te  Ali  Mehzun  Rehimzade  ve  Asker
Ahundov  İslam  Dram  Şirketi`ni  açabilmek  için  resmi  izin  al‐
mışlardı.  Bu  şirket  genç  oyuncuları  birleştiriyordu.  Kısa  bir
süre  içinde  şirketin  oyuncuları  Canpoladov’un  tiyatro  bina‐
sında "Kimdir suçlu?", "Para peşinden", "Aç herifler", "Sevgili
evlat",  "Milletperestler  veya  ürefa  şeklinde  süfeha"  (süfeha  ‐
yani döküntü), "İbrahim bey, yahut istibdad kurbanı" ve "Al‐
dandılar" eserlerini sahneye koydular.
216
1914‐1917  yılları  İrevan  tiyatrosu  için  çok  başarılı  bir
yıl olmuş, Taşnakların iktidara gelmesine kadar İrevan tiyat‐
rosu  gerçek  anlamda  Rönesans  devrini  yaşamıştır.  İlham
Rehimov İrevan Tiyatrosu`nun 1882‐2006 yıllar arası faaliye‐
tini  araştıran  İrevan  Devlet  Azerbaycan  Dram  Tiyatrosu  adlı
kitabını yazmıştır.
1918‐1920  yıllarında  Ermenilerin  İrevan`da  milliyetçi
saldırıları sonrasında başta Yunus Nuri olmak üzere İrevan'ın
                                                            
215
 Сабир Ризаев, Азербайджанский театр в Армении. Баку, 1963, с.
34.
216
 Сабир Ризаев. A.g.e., s. 34.

---