Microsoft Word CumshudovaPakize2230az doc
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
74 mümkündür. ri həcmdə kapital qoyuluşu tələb edən yol təsərrüfatı, su, qaz, enerji sistemlərinin inkişafı üçün ilkin kapitalın ya dövlət tərəfindən və ya daha yaxşı halda digər maraqlı tərəflərin (daxili və xarici iş adamlarının) investisiya qoyuluşu ə sasında həyata keçirilməsi zəruridir. Hazırda iri həcmli investisiya tələb edən sahələrin dövlət tərəfindən inkişaf etdirilməsi vacibdir. Bu başqa sahələrin özəl sektor və donor təşkilatlar tərəfindən inkişafını şərtləndirə bilər. Azərbaycan hökuməti özəl sahibkarlıq subyektləri ilə əməkdaşlıq əsasında qeyri-neft sektorunda iri şirkətlərin yaradılması istiqamətində tədbirlər həyata keçirməlidir. Hazırkı dövrdə özəl sektorun iqtisadi, maliyyə, təşkilati və texniki imkanları iri şirkətlərin yaradılması imkanlarını məhdudlaşdırır. Dövlətin maliyyə imkanları və səfərbəredici rolu belə şirkətlərin yaradılmasını və inkişafını sürətləndirə bilər. Belə şirkətlərin yaradılması nisbətən uzun müddət və iri investisiya qoyuluşları tələb edir. Belə investisiya iri şirkətin yaradılması üçün istehsal obyektlərinin yaradılması ilə yanaşı, satış kanallarının formalaşdırılması, ixtisaslı kadrların hazırlanması və s. məsələləri də əhatə etməlidir. Beləliklə, yuxarıda qeyd edilənlər onu göstərir ki, qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi üçün kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur. Fikrimizcə, neft gəlirləri hesabına dayanıqlı iqtisadi artımı təmin edən rəqabət qabiliyyətli iqtisadiyyatın formalaşdırılması dövlət və özəl sektorun imkanlarının səfərbər edilməsindən, xarici və daxili amillərdən səmərəli istifadə olunmasından asılı olacaqdır. Bununla yanaşı, qeyri-neft sektorunda inkişaf prioritetlərinin düzgün müəyyən edilməsi iqtisadi siyasətin işlənməsinin ən vacib mərhələlərindən biridir. Belə ki, bir çox ölkələrdə milli iqtisadiyyatın strukturunun dəyişdirilməsi üzrə həyata keçirilmiş tədbirlərin uğursuzluqla nəticələnmişdir. Buna görə də, qeyri-neft sektorunda prioritet sahələrin müəyyən edilməsi zamanı onların inkişafının təmin olunmasının zəruri və kafi şərtləri dəqiq müəyyən edilməlidir. Həmçinin qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olunması həyata keçirilən tədbirlərin və inkişaf etdirilən sahələrin həm zaman, həm də məkan baxımından düzgün əlaqələn- dirilməsindən asılıdır.
75
Dissertasiya işində Azərbaycanda qeyri-neft sektorunun inkişafının mövcud vəziyyətinin kompleks tədqiqi əsasında aşağıdakı nəticə və təkliflər irəli sürülmüşdür: 1. Milli iqtisadiyyatın strukturuna təbii amillər, əmək ehtiyatları, elmi-texniki tərəqqi, nəqliyyat şərtləri, ərazidə istehsalın yerləşməsinin xarakteri, xarici amillər, dövlət siyasəti təsir göstərir. Bütün bu amillər bir-birinə təsir göstərir. Bu amillərin milli iqtisadiyyatın strukturuna təsir dərəcəsi ölkənin və ayrı-ayrı iqtisadi rayonların məhsuldar qüvvələrinin inkişaf səviyyəsindən, ayrı-ayrı sahələrinin iqtisadi xüsu- siyyətlərindən, yerləşməsində dəyişikliklər nəzərdə tutulduğu dövrün konkret şə raitinidən asılıdır. 2. Təbii sərvətlər cəmiyyətin maddi və mədəni tələbatının ödənilməsi üçün ə traf mühitin ictimai istehsal prosesində istifadə olunan vacib komponentidir. Geniş təkrar istehsalı ağır sənayenin xammal sahələrinin (kömür, neft, qaz, dəmir filizi, mədən-kimya və başqa sahələrinin) sürətli inkişafını tələb edir. Hasiledici sənaye sahələrinin inkişafı, onların texniki bazası, faydalı qazıntı xammalı və yanacaq hasil edən obyektlərin ölkə ərazisində yerləşməsi, xammal və yanacaq- energetika təsərrüfatının strukturu ölkənin məhsuldar qüvvələrinin inkişaf səviyyəsini müəyyən dərəcə əks etdirir. Son illərdə resurslarla zəngin olan ölkələrdə «holland sindromu»nun yaranma- sına dair geniş tədqiqatlar aparılmışdır. Bir çox hallarda «holland sindromu»nun yaranması üçün şərtlər nəzərə alınmadan bunun bütün təbii resurslarla zəngin olan ölkələrə tətbiqinə cəhdlər edilmişdir. «Holland sindromu» yanaşmasına əsasən həm milli valyuta məzənnəsinin möhkəmlənməsi, həm də daxili resursların ölkədə sürətli inkişaf tempinə malik sahənin xeyrinə bölünməsi hesabına onların qiymətlərinin artması digər ticari sahələrin inkişafını məhdudlaşdırır. Fikrimizcə, iqtisadi resursların təsərrüfat dövriyyəsinə tam şəkildə cəlb edilmədiyi, təbii resursların hasilatı sahəsinin xarici investisiyalar hesabına inkişaf etdiyi və bu sektordan əldə edilən gəlirlərin böyük hissəsinin dövlətin sərəncamında olması şə raitində ölkədə «holland sindromu»nun baş verməsi imkanları məhdud olur. 76 Milli iqtisadiyyatın inkişafının bir məhsul istehsalından asıllılığı iqtisadi inkişafın daynanıqlılığı baxımından ciddi risklər yaradır. Belə ki, neft hasilatı sahəsinin üstünlük təşkil etdiyi ölkələrdə sosial v iqtisadi vəziyyət neftin dünya bazarındakı qiymətindən asılı olur. Neftin qiymətinin dəyişkən olması milli iqtisadiyyatda da şoklərın yaranmasına səbəb olur. Belə hal cəmiyətin əhəmiyyətli itkilərlə qarşılaşmasına və bununla bağlı yaranan risklərin iqtisadi inkişafa mənfi təsir göstərməsi ilə müşaiyət olunur. 3. Millli iqtisadiyyatda qeyri-neft sektorunun inkişafının tənzimlənmə mexanizmi dövlətin təsərrüfat subyektlərinin investisiya siyasətinə təsiretmə vasitə və metodlarının məcmusunu əks edirir ki, bu vasitə və metodları da şərti olaraq makroiqtisadi, mikroiqtisadi və institutsional qruplara bölmək olar. Belə ki, milli iqtisadiyyatda hər hansı sahənin üstün inkişafına nail olmaq üçün bu sahəyə investisiya qoyuluşları yönəldilməlidir. 4. Milli iqtisadiyyatın strukturuna ölkədə təbii ehtiyatların mövcudluğunun təsiri əhəmiyyətli olmuşdur. Azərbaycanın təbii ehtiyatlarının çox mühüm hissəsi ixrac potensialının inkişafında xüsusi əhəmiyyət kəsb edən mineral-xammal ehtiyatlarının, xüsusilə də karbohidrogen (neft və qaz) ehtiyatlarının payına düşür. 1996-2006-cı illərdə ölkədə əsas kapitala investisiya qoyuluşunun 50 faizin- dən çoxu neft sektorunun payına düşmüşdür. Bu investisiya qoyuluşlarının əsas hissəsi xarici investisiya hesabına təmin edilmişdir. Bununla belə, neft sektoruna xarici investisiyanın cəlb edilməsi hesabına neft və qaz hasilatının artırılması milli iqtisadiyyatın maliyyələşdirilməsi üçün zərur vəsaitlərin formalaşmasına səbəb olmuşdur. Nəticədə, 2005-2013-cü illərdə milli iqtisadiyyata qoyulmuş investisiya- nın 55,4 faizi daxili investisiya hesabına həyata keçirilmişdir. Uğurlu neft strategi- yasının nəticəsi olaraq son 10 il ərzində investisiya qoyuluşlarının tərkibində qeyri- neft sektoruna yönəldilən investisiyaların xüsusi çəkisi artaraq 2003-cü ildəki 25,8 faizdən 74,3 faizədək yüksəlmişdir. Neft və qaz hasilatına iri həcmli investisiya qoyuluşları bu sektorun ÜDM-də payının 2000-ci ildə 29,1 faizdən 2007-ci ildə 56,1 faizə qədər artmasına səbəb ol- muşdur. Bu dövrdən sonra neft gəlirlərinin qeyri-neft sektorunda xərclənməsi qeyri-
77 neft sektorunun ÜDM-də payının artımı ilə nəticələnmişdir. Belə ki, qeyri-neft sekto- runun ÜDM-də payı 2007-ci ildə 37,3 faizdən 2013-cü ildə 52 faizə qədər artmışdır. 5. 2013-cü ildə ölkədə ümumi daxili məhsul (ÜDM) 2000-ci ilə nisbətən 4,4 dəfə artdığı halda, neft sektorunda bu artım 4,8 dəfəyə, qeyri-neft sektorunda isə 3,7 dəfəyə bərabər olmuşdur. Qeyd edilən dövrdə ölkədə orta illik iqtisadi artım 12,9 faiz təşkil etmiş və nəticədə, adambaşına ÜDM-in həcmi 2,8 dəfə artmışdır. Neft sektorunun üstün inkişafı 2004-2010-cu illərdə baş vermişdir. 2010-cu ildə neft hasilatı pik nöqtəsinə çatmış və bu ildən sonra azalmağa başlamışdır. Belə ki, 2000-ci ildə ölkədə neft hasilatı 14,0 mln. tondan 2010-cu ildə 50,8 mln. tona qədər artmış, 2013-cü ildə isə 43,5 mln. tona qədər azalmışdır. Belə şəraitdə qeyri-neft sektorunun inkişafı ölkədə iqtisadi artımın əsasə mənbəyinə çevrilir. 2013-cü ildə neft ÜDM-i 2010-cu ilə nisəbətən 13,0 faiz azaldığı halda, qeyri-neft ÜDM-i 32,0 faiz artmışdır. Qeyd edilən dövrdə qeyri-neft ÜDM-nin artımı hesabına ölkədə ümumi daxili məhsulun 8,2 faiz artımı təmin edilmişdir. 6. “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” nkişaf Konsepsiyasında məqsədyönlü şə- kildə iqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdirilməsi əsas vəzifələrdən biri kimi müəy- yən edilmişdir. Bu konsepsiyaya əsasən neft-qaz sektoru və neft-kimya sənayesinin modernləşdirilməsi, qeyri-neft sənayesinin şaxələndirilməsi və inkişaf etdirilməsi, alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə imkanlarının genişləndiril- məsi, aqrar sektorun inkişafı və ərzaq təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi, ticarət və xidmət fəaliyyəti növlərinin genişləndirilməsi və inkişaf etdirilməsi, xarici ticarətin və investisiyaların strukturunun təkmilləşdirilməsi əsas prioritet istiqamətlərdir. Ölkədə infrastruktur və əlaqədar sahələrin inkişafı səviyyəsi, ixtisaslı kadrların mövcud olması və s. amillər sənayenin inkişafını müəyyən edir. Çünki sənaye ölkə- nin təsərrüfat sisteminin yalnız bir hissəsidir, bu sahə kənd təsərrüfatı, istehsala xidmət və s. sahələr ilə sıx əlaqədardır. Bu baxımdan, istehsal və xidmət sahə- lərinin bir-birləri ilə əlaqəli şəkildə inkişaf etdirilməsinin sərf edilən resurslardan səmərəli istifadə və iqtisadi artım tempi baxımından mühüm əhəmiyyəti vardır. Azərbaycanda sənaye məhsullarının istehsalının inkişaf etdirilməsi iki istiqa- mətdə baş verməlidir. Birincisi, mövcud sənaye müəssisələrinin yenidən qurulması
78 və ya onları əvəz edən yeni müəssisələrin yaradılması, ikincisi isə, yeni istehsal- ların mənimsənilməsi ilə əlaqədar olmalıdır. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı milli iqtisadiyyatın mühüm sahələrindən biri- dir. Bu sahənin inkişafı onun maddi texniki bazasının möhkəmləndirilməsindən asılıdır. Son illərdə regional iqtisadiyyatın inkişafı bu ölkələrdə kənd təsərrüfatının inkişafının maliyyələşdirilməsi üçün imkanlar yaratmışdır ki, bu da kənd təsərrüfatı texnikasına tələbatı artırmışdır. Fikrimizcə, ölkədə kənd təsərrüfatı maşınları isteh- sal edən müəssisənin yaradılması məqsədəuyğun olar. Bu müəssisə presbağlayan, üzüm bağlarının dərmanlayan, gübrə səpən maşınlar, kotanlar, fermalarda, şərabçı- lıq sahəsində istifadə edilən maışın və avadanlıqlar və s. istehsal edə bilər. Orta müddətli dövrdə ölkədə kənd təsərrüfatı birkilərinin istehsalında intensiv metodların tətbiqinin genişləndirilməsi, bitkiçilik məhsullarının istehsalında növbəli ə kin sisteminin yerli şəraitə uyğun aparılması üçün özəl bölmə ilə müvafiq tədbirlərin hazırlanıb həyata keçirilməsi, kənd təsərrüfatı bitkilərinin bölgələr üzrə optimal əkin strukturunun və istehsal həcminin müəyyənləşdirilməsi kimi məsələlərin həlli ak- tualdır. Azərbaycanda heyvandarlıq məhsullarına tələbatın tam ödənilməsi üçün im- kanlar mövcuddur. Belə imkanlar əsasən bu sahənin intensiv yolla inkişaf etdi- rilməsini nəzərdə tutur. Çünki indiyə qədər ölkədə heyvandarlıq sahəsinin inkişaf etdirilməsi əsasən ekstensiv yollarla inkişaf etdirilmişdir. Belə ki, ölkədə heyvanların cins tərkibinin yaxşılaşdırılması hesabına həm ət, həm də süd istehsalını artırmaq imkanları böyükdür. Azərbaycanda heyvandarlıq sahəsində məhsuldarlıq bu sahədə aparıcı mövqe tutan ölkələrdəki səviyyədən təqribən 5-6 dəfə geri qalır. 7. Azərbaycanda qeyri-neft sektorunun inkişafını təmin etmək üçün lazımi struk- tur, institusional və mədəni əsasların təkmilləşdirilməsi, yəni əmtəə və pul bazarları inkişaf etdirilməsi, qeyri-neft sahələri üzrə zəruri ixtisaslardan olan mütəxəssislər hazırlanması və ya cəlb edilməli, sahibkarlıq təbəqəsi, səmərəli inzibati sistem və s. formalaşdırılması istiqamətində tədbirlər davam etdirilməlidir. Qeyri-neft sektorunun inkişafı sahəsində dövlət siyasətinin istiqamətlərindən biri qeyri-neft sektorunda investisiya qoyuluşlarının maliyyələşdirilməsi üçün
79 ə lverişli şəraitin yaradılması ilə əlaqədardır. Müasir dövrdə qeyri-neft sektorunun inkişafına mane olan amillərdən biri ölkədə faiz dərəcələrinin yüksək olmasıdır. Gələcəkdə maliyyələşmə mənbələrinin genişləndirilməsi və faiz dərəcələrinin aşağı salınması qeyri-neft sektorunun inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafının güzəştli kreditlər hesabına maliyyələşdirilməsinin genişləndirilməsi zəruridir. Qeyri-neft sektorunun inkişafı sahəsində dövlət siyasətinin digər istiqaməti bu sahələrdə istehsalın səmərəliliyini yüksəltməyə xidmət etməlidir. Firma səviyyəsində istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi məqsədilə hökumət tərəfindən bir sıra tədbirlər həyata keçirilə bilər. Bunlardan birincisi, qeyd edilən sahələrin ixtisaslı işçilərlə təmin edilməsidir. Qeyri-neft sektorunda istehsalın səmərəliliyinə təsir göstərən əsas amillərdən biri ölkədə infrastruktur sahələrin inkişaf etdirilməsidir. nfrastruktur sahələrin inkişafı ölkədə maddi, maliyyə və informasiya axınlarının sürət və dəyərini müəyyən edir. Ölkədə qeyd edilən axınların sürəti yüksəldikcə, dəyəri isə azaldıqca, milli iqtisadiyyatın, o cümlədən qeyri-neft sahələrinin rəqabət qabiliyyəti də artır. Bu baxımdan, nəqliyyatın, rabitənin, anbar təsərrüfatının və s. infrastruktur sahələrin inkişafı emal sənayesi və kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafının müəyyən edən əsas amillərdən biridir. Qeyri-neft sektorunda istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsinin digər isti- qaməti onların fəaliyyətinin birbaşa subsidiyalaşdırılması və onlara vergi güzəşt- lərinin verilməsi ilə əlaqədardır. Son illərdə Azərbaycanda vergilərin səviyyəsi ə həmiyyətli şəkildə azaldılmışdır. Belə ki, mənfəət vergisi 2000-ci ildə 27 faizdən 2013-cu ildə 20 faizə, sosial sığortaya ayırmalar 33 faizdən təqribən 25,66 faizə qədər azaldılmışdır. Hazırda Azərbaycanda vergi dərəcələrinin azaldılması hesabı- na qeyri-neft sektorunun inkişafını stimullaşdırmaq imkanları məhduddur. Qeyri- neft sahələrinin investisiya cəlb ediciliyini artırmaq və bu sahələrdə istehsalın səmərəliliyini təmin etmək üçün səmərəli stimullaşdırma mexanizminin yaradıl- ması zəruridir. Bu mexanizm qeyri-neft sahələrinin azad bazarda səmərəli fəaliyyət göstərmək imkanları əldə edənə qədər fəaliyyət göstərməlidir. Hazırda ölkədə belə mexanizm kənd təsərrüfatı sahəsi üzrə yaradılmaqdadır. Belə ki, bu sahə torpaq 80 vergisi istisna olmaqla bütün vergilərdən azad edilmiş, güzəştli şərtlərlə toxum, gübrə alınması və birbaşa maliyyə yardımlarının edilməsi təmin olunmuşdur. Bununla yanaşı, emal sənayesi sahələrinin, xüsusilə ixracyönümlü sahələrin inkişafının dövlət tərəfindən dəstəklənməsi mexanizminin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac vardır. Fikrimizcə, ölkənin emal sənayesində xarici mütərəqqi tex- nologiyaların alınmasının və ya xarici müəssisələrin alınması hesabına yerli isteh- salın texniki-iqtisadi səviyyəsinin artırılması məqsədilə bu istiqamətlərdə firma- ların xərclərinin bir hissəsinin dövlət tərəfindən kompensasiya edilməsi məqsə- dəuyğun olardı.
81
1. “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2009-2013-ci illər)”. 2. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu. llik hesabat 2013. Bakı: 2013. 3. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı. llik hesabat, Bakı: 2005, 204 s. 4. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2010-cu ildə fəaliyyəti haqqında hesabat. Bakı: 2011, 508 s. 5. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2014-cü ildə fəaliyyəti haqqında hesabat. Bakı: “Azərbaycan” nəşriyyatı, 2014. 6. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı bazarlarının tədqiqi. Yekun hesabat. Dünya Bankı, yun, 2005-ci il. 7. Azərbaycanın Daxili Resurs Dəyərinin təhlili. Yekun hesabat. USAID. 18 mart 2009-cu il. 8. Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri: 2014. Bakı, 2014. 9. Əhmədov B.S. Milli iqtisadiyyatda investisiya qərarlarının qəbulu mexanizmi və ona təsir edən amillər / “ qtisad elmləri: nəzəriyyə və praktika” jurnalı, № 2, 2010. s. 180-188. 10. Əhmədov M.A. Qloballaşma və milli iqtisadiyyatın formalaşması. Bakı, Azərnəşr, 2003. 11. Ələkbərov Ə.Ə. Sosial-iqtisadi inkişafın maliyyə-büdcə parametrlərinin tənzimlənməsi (Monoqrafiya). Bakı, “Elm”, 2007, 448 s. 12. Salahov S.V. Aqrar sahənin dövlət tənzimlənməsi problemləri. Bakı: Nurlar, 2004, 504 s. 13. Şəkərəliyev A.Ş. Dövlətin iqtisadi siyasəti: reallıqlar və perspektivlər (monoqrafiya). Bakı: “ qtisad Universiteti”, 2009, 415 s. 14. H.А.Шагас, Е.А.Туманова. Макпоэкономика-2. М.: Издательство Московского Университета, 2006. 15. Бондаренко О.Ю., Веселов Д.А. Оптимальное накопление капитала в ресурсной экономике: Препринт WP12/2009/06. М.: Изд. дом Государственного университета — Высшей школы экономики, 2009. 32 с. 82 16. Е.И.Лавров, Е.А.Капогузов. Экономический рост: теории и проблемы. Омск : Изд-во ОмГУ, 2006, 214 с. 17. Полтерович В., Попов В., Тонис А. Экономическая политика, качество институтов и механизмы “ресурсного проклятия” // Вопросы экономики, 2007, № 6, с. 4-27. 18. Портер М.. Международная конкуренция. Конкурентные премушества стран
. М.: Международные отношения, 1993. 19. Самуэльсон П., Нордхаус В., Экономика. М., БИНОМ, 1997. 20. Ю.В.Шараев. Теория экономического роста. Москва Издательский дом ГУ ВШЭ, 2006. 21. Auty Richard M. Resource Abundance and Economic Development. World Institute for Development Economic Research. New York: Oxford Press, 1998. p. 839-846 22. Jon Wakeman-Linn, Paul Mathieu, Bret van Selm. Oil Funds and Revenue management in transition economies: The case of Azerbaijan and Kazakhstan. IMF, 2003.
23. Stevens, P. Resource Impact: Curse of Blessing? A Literature Survey / Journal of Energy Literature, 2003, 9, p. 3-42. 24. Stijns J.T. Natural resource abundance and economic growth revisited. Development and Comparative Systems, 0103001, EconWPA, 2005. 25.Thorvaldur Gylfason. Natural Resources and Economic Growth: What Is the Connection?, CESifo Working Paper Series 530, 2001. 26.W. Max Corden, J. Peter Neary. Booming Sector and De-Industrialization in a Small Open Economy/ The Economic Journal, vol. 92, № 368, (Dec., 1982), pp. 825-848. Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|