Microsoft Word CumshudovaPakize2230az doc
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
14 liyyatın təsiri altında sənayenin bəzi sahələri xammal mənbələrinin yaxınlığında, digərləri onların məhsullarının istehlak yerlərində, üçüncülər ucuz enerji mənbələ- rinin yaxınlığında yerləşdirilir. Sənayenin yerləşdirilməsi zamanı xammalın və hazır məhsulun daşınma xərc- lərinin optimallaşdırılması istehsal olunan məhsulun qiymətinə və keyfiyyətinə ə həmiyyətli təsir göstərir. Ayrı-ayrı sənaye məhsullarının nəql olunma qabiliyyəti oların satış bazarlarının coğrafi sərhədlərini müəyyən edən əsas amildir. Bəzi səna- ye məhsullarının daşınma xərclərinin artması, bəzilərinin isə nəql olunma zamanı nisbətən qısa müddət ərzində keyfiyyətinin dəyişməsi ilə əlaqədar satış bazarlarının sərhədələri kiçik olur. Bu da sənaye müəssisələrin ölçülərini və ixtisaslaşma səviyyəsini, sahələrarası və rayonlararası kooperativləşmənin xarakterini müəyyən edir. Fikrimizcə, ölkənin mühüm beynəlxalq nəqliyyat yollarının kəsişməsində və iri həcmli bazarlara malik regionlara yaxın yerləşməsi onun rəqabət qabiliyyətini yüksəldən amillərdən biridir. Nəqliyyatın təsiri altında sənayenin bəzi sahələri xammal mənbələrinin yaxınlığında, digərləri onların məhsullarının istehlak olunduğu yerlərdə, bəziləri isə ucuz enerji mənbələrinin yaxınlığında yerləşdirilir. Sənayenin yerləşdirilməsini planlaşdırarkən sosial qəbildən olan amiləri nə- zərə almaq lazımdır. Bura aşağıdakılar aiddir: ətraf mühitin qorunması, əmək və məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması, qeyri-istehsal sahələrinin (səhiyyə, maarif, mənzil təsərrüfatı və s.) inkişaf etdirilməsi. Bu qəbildən olan amillər yerləşdirilən obyektlərin iqtisadi səmərəlilik göstəricilərinə və deməli, istehsalın yerləşdirilməsi prinsiplərinə xeyli təsir göstərir. Sənaye maddi istehsalın aparıcı sahəsi olub, maddi istehsal sahələrinin maddi- texniki bazalarının yenidənqurulmasında, qeyri-istehsal sahələrinin inkişafında, xalqın sənaye məhsullarına olan ehtiyacının ödənilməsində mühüm rol oynayır. Sənaye digər sahələrin- kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, tikinti, ticarət, sosial sfera və s. inkişafında maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsində, keyfiyyətcə yenidən qurulması işində də əvəzsiz rola malikdir. Ümumiyyətlə, sənayenin düzgün inkişafı respublikada geniş təkrar istehsalın ə sasını təşkil edir. Sənaye cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin təkmilləşdirilməsi və 15 bunun sayəsində içtimai istehsalın miqyasca genişlənməsi və səmərəliliyinin yüksəldilməsində, cəmiyyət üzvlərinin maddi və mədəni tələbatlarının təmin edil- məsində, əhalinin maddi-rifah halının yaxşılaşdırılmasında həlledici rol oynayır. Beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi ayrı-aryı ölkələrə iqtisadiyyatlarının ixtisaslaşma səviyyəsini yüksəltmək hesabına malik olduğu iqtisadi resurslardan daha səmərəli istifadə etmək və nəticədə, istehsalın həcmini artırmaq imkanı verir. Belə ki, xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı əsasında ölkələr, nisbətən səmərəli istehsal edə bildiyi məhsullar üzrə ixtisaslaşması və bu məhsulları nisbətən səmərəsiz istehsal etdikləri məhsullara mübadilə etməsi nəticəsində əlavə gəlir əldə edə bilirlər. Həmçinin, ölkələr arasında xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı ayrı-ayrı məhsulların istehsal miqyasını artırmaq üçün əlverişli şərait yaratmaqla, yəni ixtisaslaşmanın dərinləşməsinə səbəb olmaqla istehsalın səmərəliliyini artırmaq üçün zəmin yaradır. Beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi ayrı-aryı ölkələrə iqtisadiyyatlarının ixtisaslaşma səviyyəsini yüksəltmək hesabına malik olduğu iqtisadi resurslardan daha səmərəli istifadə etmək və nəticədə, istehsalın həcmini artırmaq imkanı verir. Belə ki, xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı əsasında ölkələr, nisbətən səmərəli istehsal edə bildiyi məhsullar üzrə ixtisaslaşması və bu məhsulları nisbətən səmərəsiz istehsal etdikləri məhsullara mübadilə etməsi nəticəsində əlavə gəlir əldə edə bilirlər. Həmçinin, ölkələr arasında xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı ayrı-ayrı məhsulların istehsal miqyasını artırmaq üçün əlverişli şərait yaratmaqla, yəni ixtisaslaşmanın dərinləşməsinə səbəb olmaqla istehsalın səmərəliliyini artırmaq üçün zəmin yaradır. Rikardo beynəlxalq ticarətin səbəbini kapitalın milli sərhədləri nisbətən keçə bilməmə qabiliyyətində görürdü və dünya ticarətinin mal strukturunu ölkələr arasında ə mək məhsuldarlığında olan davamlı fərqlərlə izah edirdi. Malın nisbi qiymətinin onların istehsalına çəkilən nisbi əmək xərclərinə proporsional olaraq dəyişdiyini fərz etməklə, o göstərmişdir ki, azad ticarət ona gətirib çıxaracaqdır ki, hər bir ölkə müqayisəli üstünlüyə malik olduğu malları ixrac edəcəkdir və belə ticarət özünü təminetmə vəziyyəti ilə müqayisədə qarşılıqlı olaraq daha faydalı olacaqdır. Rikardo nəzəriyyəsi müqayisəli xərclərdə ölkələrarası fərqləri doğuran məhsuldarlıqdakı fərqləri izah etməyə cəhd etməmişdir, belə ki, məhz bu amil 16 beynəlxalq ticarəti doğurur. Müasir Hekşer-Olin nəzəriyyəsi məhsuldarlıqdakı bu fərqlərlə ölkələr arasında olan amillərlə ilkin təminatlılıq fərqlərini əlaqələndirir ki, bu da izahın bütün ağırlığını öz üzərinə götürür. Ölkələr arasında amillərin keyfiyyətindəki fərqlər, eləcə də baxılan mallar üçün istehsal funksiyalarındakı fərqlər kimi beynəlxalq ticarətin mal dövriyyəsi strukturunun daha aşkar determinantları qəsdən fərziyyələrdən çıxarılır. Hekşer-Olin nəzəriyyəsi öz kulmi- nasiyasını Hekşer-Olin teoremində (HOT) tapır: ölkə istehsalının özündə nisbətən bol olan amildən intensiv istifadə olunan malları ixrac edir və istehsalında nisbətən nadir amildən intensiv istifadə olunan malları isə idxal edir. Bu teorem həqiqətə uyğundur: o, beynəlxalq ticarətin strukturunu yalnız fərziyyə şərti ilə izah edir, ə gər, məsələn, hər hansı bir ölkədə tələb istehsalında geniş yayılmış amilin intensiv istifadə olunduğu malların istiqamətinə dəyişərsə, HOT-a riayət olunmaya bilər. Hekşer və Olinin əhəmiyyətli hesab etdiyi tələb parametrləri və miqyasa qənaət kimi parametrlərin bir çoxu müzakirədən düşdü və nəzəriyyənin sonrakı inkişafı iki ə sas baninin qarşıya qoyduğu əsas vəzifədən əhəmiyyətli dərəcədə kənarlaşdı. Hekşer və Olin hesab edirdilər ki, beynəlxalq ticarətin ölkələr arasında amillərin hərəkətini ə vəz etdiyi dərəcədə sərbəst ticarət bu amillərin nadirlik dərəcəsini bərabərləşdirəcək və nəticə etibarilə bütün dünya üzrə onların qiymətlərini də bərabərləşdirəcəkdir; bu halda, Olinin bu prosesin mütləq bərabərləşmə ilə qurtarmamasını hesab etməyə tutarlı əsasları var idi. Samuelson HOT-dan nəticə çıxarmaq üçün çox səy göstərmişdir, yəni istehsal amillərinin qiymətlərinin bərabərləşdirilməsi teoremini çıxarmışdır: bir sıra xüsusi şərtlərdə (tam rəqabət, sıfır nəqliyyat xərcləri, tam olmayan ixtisaslaşma, eyni xətti bircins istehsal funksiyası, eyni homotetik zövqlər, amillərin bütün digər nisbi qiymətlərində amillərdən istifadənin sabit nisbi intensivliyi, malların sayını keçməyən amillərin keyfiyyətinə və sayına görə eynicinsliliyi) sərbəst ticarət qismən deyil, amillərin qiymətlərinin tam bərabərləşməsinə gətirib çıxarır. Bu incə ifadə nəticədə n ölkəyə, n amilə və n mala qədər ümumiləşdirildi, halbuki bugünkü gün də iki ölkə, iki amil və iki mal üçün qalan HOT haqqında bunu demək olmaz. Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|