Microsoft Word Dede-Qorqud-2-51

Dədə Qorqud ● 2014/I I                                                                      45 
СЛОВА СВЯЗАННЫЕ РОДСТВЕННЫМИ ОТНОШЕНИЯМИ В 
ТУРЕЦКИХ КОЛЫБЕЛЬНЫХ 
Резюме 
Колыбельные  являются  самым  древним  жанром  фольклора.  Колыбельные 
это песни которые напевали женшины в семье – матери или бабушки, у изголовья 
колыбели, для того чтобы заснул младенец. Колыбельные бывают в форме мело-
дии,  однако  в  чаще  всего  к  ним  прибавляются  припевы  и  слова  типа  «лай-лай», 
«балам» (спи-спи, малыш), которые повторяются много раз.  
В этом выпуске журнала представленная нами статья доводит до сведения 
смыслы  колыбельных,  особенности  родственных  связей,  различные  черты  колы-
бельных  спетых  родственниками  мужа  или  жены.  Имена  указанные  в  колыбель-
ных открыто показывают отношения к ним людей, поющих эти колыбельные.  
Статья  транслитерируются  на  Азербайджанский  язык,  в  то  же  время  син-
таксис  текста  был  сохранён.  В  турецком  языке  отец,  тётя,  жена  брата/дяди,  сес-
тра/брат, муж, жена и др. соответственно даны на Азербайджанском языке. Из-за 
того  что  некоторые  слова  на  Азербайджанском  языке  имеют  другие  значения  – 
дед,  тётя,  йенгя,  брат,  старик,  старуха  и  т.д.,  вопреки  правилам  транслитерации, 
эти слова были переведены.  
Ключевые слова: колыбельная, женщина, родственность, малыш 
 
Əqrəba kəlməsi ərəb kökənlidir və yaxınlar anlamındadır. Türkcədə 
əqrəba kəlməsi qan bağı ilə bir-birinə bağlı olan şəxslərin (19) əqrəbalıqda 
qan  bağı  ilə  bir-birinə  bağlı  olmaq durumunu  ifadə edir. Qan  bağı  ilə  ev-
lənmə  yolu  ilə  və  ya  tasavvuri*  olmaq  üzərə  çeşidli  əqrabalıqlar  vardır. 
Qan  bağı  ilə  yaranan  əqrəbalıq  insanın  öz  əlində  deyilkən  hısımlık  (qo-
humluq)  şəklində  yaranan  əqrəbalıq  insanın  şəxsi  təşəbbüsünə  bağlıdır. 
Qan əqrəbalığı isə insanın əlində olmadan ifadə edilən statuslar və bu sta-
tuslardan gözlənən rollardır (9, 1693). Ayrıca əqrəbalıq sözcükləri sadəcə 
bir insanı və ya münasibəti deyil qarşılıqlı bir sosial  münasibəti, qarşılıqlı 
vəzifə və məsuliyyətləri, sevgi, sayqı və vəzifələri göstərir (13, 271).  
Ən  kiçik  əqrəbalıq  vahidi  ana-ata  və  uşaqlardan  ibarət  ailədir.  Ailələr 
kültürlənmə və yardımlaşma vahididir. Uşaqlar ailə içərisində böyüyürlər  
və  kültürlənmə  ilə  bağlı  ilk  bilgiləri  ana-atalarından   alır, tətbiqetmə 
işinin böyük bir hissəsini özündən böyük qardaş-bacılarından və dostları 
ilə birlikdə oyun zamanı və kənarda gerçəkləşdirirlər (6, 6). 
__________________ 
*Tasavvuri əqrəbalıqlar – Qan qardaşlığı, axirət qardaşlığı (bacılığı), süd qardaş-
lığı  (bacılığı),  Quran  qardaşlığı  (bacılığı)  (uzun  müddət  birlikdə  Quran  kursuna  gedən 
gənclər  arasında  olur  və  ömür  boyu  davam  edir),  yol  yoldaşlığı  (ələvilərdə  bağlılıq  və 
yardımlaşmağı  gücləndirmək  məqsədilə  yaradılır),  kirvəlik,  əsgər  yoldaşlığı,  sinif 
yoldaşlığı, sağdışlıq, yengəlik, xına analığı (qız uşağının bir neçə aylığında dırnaqlarını 
kəsərək  ovcuna  xına  yaxan  qadın),  ad  atalığı  (körpələrin  qulağına  azan  oxuyub  adını 
söyləyən  adam)  (Tezcan  M.  Tasavvurî  Akrabalıq  ve  Ülkemizdeki  Uygulama,  anka-
ra.edu.tr (elektronik kaynak 12.07.2013). 

---

Dədə Qorqud ● 2014/I I                                                                      46 
Ninni  bir  körpəni  sakitləşdirərək  yatırtmaq  niyyəti  ilə  onunla  baş-
başa qalan, öncəliklə  bir qadının (ana, nənə, böyük bacı kimi), bəzən də 
bir kişinin (ata, ata kimi) o andaki duyğu və düşüncələrini, içində yaşadı-
ğı toplumun şeir, nəğmə  anlayışı  və kültürəl  birikimi çərçivəsində  sevgi 
və şəfqət ilə yoğurub mənzum formada dilə gətirdiyi bir ünsiyyət vasitə-
sidir. Ninnilər daha çox qadınlar tərəfindən  icra edilir. Qadının  həm ün-
siyyətə, paylaşıma və yaxın münasibətlərə açıq olması, həm də toplumun 
özünü  yönləndirdiyi  çevrənin  əqrəbalar  və  qonşular  əhatəsində  olması 
qadına bu münasibətlər fonunda daha önəmli bir status qazandırır. Qadı-
na  çocuqluğundan  etibarən  əqrəbalıq  və  qonşuluq  ilişkilərində  önəmli 
rollar  düşür.  Qız  çocuqlarının  evcilik  oyunlarında  dəxi  rollar  əqrəbalıq 
ilişkiləri  çərçivəsində  bölüşdürülür.  Kişi  məhəlləsinin  ötələrinə  açılıb 
kəndini  və  özgüvənini  gəliştirməsi  yönündə  təşviq  edilirkən  qadın  üçün 
ən güvənli məkanın ailə və ev çevrəsi olduğu vurğulanır. Kəndini ev, ai-
lə,  qonşuluq  və  əqrəbalıq  münasibətləri  içində  daha  sağlam  və  güvənli 
hesab  edən  qadın,  zamanla  bu  ilişkilərin  önəmli  bir  parçasına  çevrilir. 
Qadın  üçün  əqrəbalarla,  ya  da  qonşularla  qurulan  ilişki  sadəcə  nəzakət 
gərəyi  deyildir,  qadın  bu  ilişkilərlə,  eyni  zamanda  şəxsiyyətini  və  varlı-
ğını göstərir (2, 69). Bu durum qadının özünü ən rahat ifadə edə biləcəyi 
yer olan ninnilərdə dilə gəlir. Qadın ninni söyləyərək körpəsini uyutmağa 
çalışarkən,  eyni  zamanda  yaşadığı  topluma  aid  özəllikləri  də  yansıtır. 
Ninnilərdə  yemə-içmə,  geyim,  yaşama  şəklinə  aid  məsləhətlərlə  yanaşı, 
insanların bir-birləri haqqındakı düşüncələr də vardır. Ninnilər, gənəlliklə 
ana və ya nənələr tərəfindən icra edildiyi üçün onların bir-birləri ilə və ya 
digər ailə fərdləri və əqrəbalarla bağlı dəyərləndirmələri ninnilərdə görü-
lür. Beləcə, ailənin təməl elementlərindən olan və dil öyrətimi  və eyitim 
konusunda  bəlirgin  rolu  olan  analar  tərəfindən  icra  edilən  ninnilərdəki 
əqrəbalıqla  bağlı  kəlmə  və  ifadələrdə  ninni  söyləyənin  anılan  adamlara 
baxış açısını ortaya qoyan bir dəyərləndirmədir.  
Çocuğa açıq və düzənli sözlər aracılığı ilə çevrəsini dənətləmə im-
kanı  vermək  də  əqrəbalıq  terminlərinin  ilk  işləvidir  (16,  141).  Bu  işləvə 
görə, çocuq çevrəsindəki əqrabaları ilə ilgili ilk izlənimi (müşahidələrini 
– Q.Ş.) ailəsindən, özəlliklə də körpəliyindən etibarən anasının dəyərlən-
dirmələri ilə əldə edir. Qavramlar dünyası açısından türkcənin, əqrəbalıq 
adları alanında çox zəngin olmasının nədənini türklərdəki ailə bağlarının 
güclü  olmasına  və  hər  bağın  ayrı  bir  qavram  halına  gətirilməsinə  bağ-
layan Doğan Aksan (7, 108) ailə içində və ailədən biri tərəfindən icra edi-
lən  ninnilərdəki  əqrəbalıqla  bağlı  kəlmə  və  qavramların  çox  olmasının 
səbəbini işarət etməkdədir. Sadəcə Türkiyə türkcəsində ağızlar xaric, qan 
yolu  ilə əqrəbalığı  bildirən kəlmələr: ata, nənə, ana, ata, əmi, dayı, xala, 

---