Microsoft Word Dede-Qorqud-2-51
Yüklə 5,09 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dədə Qorqud ● 2014/I I
Dədə Qorqud ● 2014/I I 5 tarixi, coğrafi, dini və antripoloji göstəricilər baxımından əsəri “Azərbay- can oğuznaməsi” adlandıran T.Hacıyev belə bir ümumiləşdirmə aparma- ğı lazım bilir: “Şübhəsiz, dastan konkret bir zaman kəsiyində yaranmadı- ğı kimi, onu mütləq coğrafi kordinata yerləşdirmək zorakılıq sayılardı. Bu oğuznamədir; oğuzlar tarixən müxtəlif ərazilərdə dövlətlər yaratdığın- dan burada oğuzların tarixi coğrafiyasının izləri görünməkdədir. Oğuzla- rın tarixi coğrafiyası, Sibiri çıxmaqla, təxminən bugünkü türk dövlətlərini əhatə edir. Həmin coğrafiyada çoxlu oğuznamələr yaranmışdır. Əlimizdə olan əsər, deyildiyi kimi, məhz Azərbaycan oğuznaməsidir” (8, 7). Beləliklə, qorqudşünaslığın gəldiyi başlıca fikir bundan ibarətdir ki, ulu Qorqudun adı ilə bağlı olan bu oğuz boyları məhz Azərbaycan torpa- ğı və xalqının tarixi keçmişinin ədəbi-bədii formaya salınmış hekayətləri- dir. Lakin bu da bir danılmaz gerçəklikdir ki, xüsusilə Türkiyə və Türk- mənistan respublikalarında bu abidənin məhz onlara məxsus olduğu fikri də geniş yayılmışdır. Fikrimizcə, tarixi baxımdan oğuz etnosu ilə bağlı olan həmin xalqların buna mənəvi haqları çatır. Hətta bu monumental söz abidəsində öz tarixi keçmişinin izlərinin axtaran qazax, qırğız və digər oğuz qarışığı olan xalqların da ona şərik gözü ilə baxmalarına təbii yana- şılmalıdır. Qorqud obrazının bir övliya, bir müdrik ozan kimi həmin xalq- ların rəvayət, atalar sözü və məsəllərində hələ də yaşaması bir də onu gös- tərir ki, ilkin mərhələdə “Dədə Qorqud” oğuznamələri daha geniş arealda yayılmış, zaman və həyat tərzinin dəyişməsi ilə variasiyalara uğrayaraq ya tamamilə yeni dastanlar şəklini almış, ya da yaddaşlardan silinməklə epi- zodik məqamlarda qalmışdır. Bu fakt eposun “Bamsı Beyrək boyu” ilə qır- ğızların “Manas”, başqırd, qaraqalpaq və özbəklərin “Alpamış” dastanları- nın müqayisəsi fonunda daha aydın duyulur. Xalqımızın bəxti onda gətir- mişdir ki, yaranışca bütün oğuz etnosunu əhatə edən bu epos Azərbaycan ərazisində yeni variantda formalaşmaqla bərabər, yazıya alınaraq kitablaş- dırılmışdır. Elm aləmində “Dədə Qorqud kitabı” kimi məşhurlaşan Drez- den nüsxəsi məhz qədim oğuz eposunun Azərbaycan variantıdır. Bu fikir ayrı-ayrı boyların, Vatikan və Drezden nüsxələrinin, xüsusilə də Qorqud adı ilə bağlı yazıya alınmış əski mətn nümunələrinin müqayisəli təhlili pro- sesində öz təsdiqini tapır ki, qorqudşünasların dönə-dönə müraciət etdikləri həmin faktları yeni baxış bucağında açıqlamağa çalışacağıq. Mətnin məzmunu göstərir ki, sıralanma baxımından ikinci verilmiş “Qazan xanın evinin yağmalanması boyu”nun sonunda 24 sancaqdan iba- rət Qalın Oğuz dövlətinin adlı-sanlı igidləri göstərdikləri hünərə uyğun səciyyələndirilərək dinləyiciyə təqdim olunur və bu təqdimat forması “Qazan bəg oğlu Uruz bəgiñ tutsaq olduğu boy”da müəyyən ixtisarlarla yenidən təkraralanır. Bədii təyinlər şəklində yerinə yetirilən bu cür təq- Dədə Qorqud ● 2014/I I 6 dimatların real faktlara söykəndiyi onların adı ilə “Kitab”a düşmüş ayrıca boyların məzmunu ilə tam səsləşir. Məsələn, eposun ən romantik və faciə- vi qəhrəmanı Bamsı Beyrək belə təqdim olunur: “Parasarıñ Bayburd hisarından parlayıb uçan, apalaca gərdəginə qarşu gələn, yedi qızın umudı, Qalın Oğuz imrəncisi, Qazan bəgiñ inağı Boz ayğırlı Beyrək çapar yetdi, “Çal qılıcıñ, ağam Qazan, yetdim!” – dedi.” (D – 61, 3-7). Onun adı ilə düzülüb-qoşulmuş boyda bu təqdimatda getmiş infor- masiya bütünlüklə öz bəddi həllini tapır. Yaxud, qeyri-adi görünüşü və hünəri ilə seçilən Yegnək belə təqdim olunur: “Çaya qulağı altun küpəli, Qalın Oğuz bəglərini bir-bir atından yıqıcı Qazılıq qoca oğlı bəg Yegnək çapar yetdi, “Çal qılıcıñ, ağam Qazan, yetdim!” – dedi.” (D – 61, 7-11). Yegnəgin adı ilə bağlı boyda onun bu qeyri-adi gücü atası Qazılıq qocanı on altı il əsirlikdə saxlayan Arşın oğlı Dirək üzərində əzəmətli qələ- bəsi ilə sübuta yetirilmiş olur. Maraqlıdır ki, görkəmli qorqudşünas T.Ha- cıyev bu təqdimatlardan çıxış edərək “Kitaba” düşməyən neçə-neçə oğuz- namənin tarixi mövcudluğundan bəhs etməklə “Dədə Qorqud” eposunun həcmcə daha çoxsaylı olması fikrini irəli sürür (9). Olduqca inandırıcı ya- naşmadır. Hər bir obrazın oğuz cəmiyyətində tutduğu mövqeyi və həyat ta- rixçəsini əks etdirən bu yığcamlaşdırılmış informasiya onların adı ilə bağlı müvafiq boyların olmasına işarədir ki, bununla dövrümüzə gəlib çatmayan digər boyların süjet xətti haqqında müəyyən məlumat əldə etmək müm- kündür. Oğuz igidlərinin qəliblənmiş ifadələr şəklində bu cür təqdim olun- masına təkcə “Dədə Qorqud” eposunun mətnində deyil, həm də XV əsr tarixçisi Yazıçıoğlu Əlinin “Tarixi-ali Səlcuq” əsərindəki oğuznamə parça- sında da rast gəlinir (10, 1317-1320). Lakin hər iki mənbədə işlənmiş in- formativ təyinlərin təhlili göstərir ki, burada oxşar məqamlarla yanaşı, qa- barıq şəkildə nəzərə çarpan fərqli məqamlar da getmişdir. Bu isə həmin obrazlarla bağlı variativ oğuznamə formasının movcudluğu haqqında mü- lahizə yürütməyə əsas verir. Həmin variantlara diqqət yetirək. “Dədə Qor- qud kitabı”nda abidənin baş qəhrəmanı Qazan xan belə təqdim olunur: “Bir gün Ulaş oğlı, Tulu quşuñ yavrısı, bezə-miskin umudı, Amit soyunıñ aslanı, Qaraçuğıñ qaplanı, Qoñur atıñ iyəsi, xan Uruzuñ ağası, Bayındır xanıñ güyəgüsi, Qalın Oğuzuñ dövləti, qalmış yigit arxası Salur Qazan yerindən turmışdı” (D – 35,11-13 – 36, 1-2). Başqa bir boyda: “Qalmış yigit arxası! Bezə-miskin umudı! Yüklə 5,09 Kb. Dostları ilə paylaş:
|