Microsoft Word Dede-Qorqud-2-51
Yüklə 5,09 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dədə Qorqud ● 2014/I I
Dədə Qorqud ● 2014/I I 10 Altmış biñ ər gördümsə, aytışmadım. Səksən biñ ər gördümsə, səksənmədim. Doqsan biñ yağı gördümsə, donanmadım. Yüz biñ ər gördümsə, yüzüm dönmədüm” (D – 277, 1-6). Müqayisə etdikdə “Kitab”da ilk iki və “yetmiş bin” sayı ilə bağlı misraların buraxıldığı, digər misralarda isə fərqli yanaşmanın ifadə olun- duğu müşahidə olunur. Belə ki, on mindən başlayaraq müvafiq ardıcıllıq- la işlənmiş sayların “öyünüm demedim” – “oyunum dedim”, “yerinme- dim” – “yiləmədim”, “utanmadım” – “ota saydım”, “kıpınmadım” – “qı- ya baqdım”, “alpım demədim” – “aytışmadım”, “dolanmadım” – “donan- madım” kimi bir-birindən seçilən hökmlər üzərində qurulduğunu görü- rük. Yalnız səksən min və yüz min sayları ilə başalayan misralar eyni fi- kir üzərində qurlmuşdur. Bu variativlik XVII əsr tarixçisi Əbülqazi Bahadır xan tərəfindən yazıya alınaraq Qazan xanı yenilməz əvsanəvi qəhrəmanı kimi mədh edh edən bir Qorqud nəğməsində daha qabarıq ºəkildə nəzərə çarpır. Artıq öz dövrünə uyğun formada nəzmə çəkilmiş bu 7 bəndlik bədii mətndən iki- sini gözdən keçirməklə onların eyni qaynaqdan bəhrələndiyinə tam əmin olmaq mümkündür: Kazğurt tağdın ünkür taşnı yuğarlatdı Salur Kazan utru barıb karbap tutdı İt Beçene körüb anı isi kitdi Alplar Bigler kören bar mı Kazan kibi. Kök asmandın inip keldi tinnin yılan Her ademni yutar irdi köyen zaman Salur Kazan başın kesdi bermey aman Alplar Bigler kören bar mı Kazan kibi (5, 209-210). Formalaşma baxımından zaman, mühit və janr fərqləri olsa da, hər üç mənbədə Qazan xanla bağlı eyni məlumatlar verilir. Qazan xan: – qıpçaqlarla (beçeneklərlə), eləcə də kafirlərlə amansız döyüşlər keçirmiş yenilməz qəhrəmandır; – elə bir igiddir ki, yüksək dağdan yuvarlanan daşın qarşısını dizi ilə kəsə bilmişdir; – göydən enən əşdaha ilə vuruşaraq ona qalib gəlməyi bacarmışdır. Bundan əlavə, “Kitab”la müqayisədə Qazan xanla bağlı digər mə- lumatlarda da variativliyə yol verilmişdir. Əgər Topqapı mətnində və Dədə Qorqud ● 2014/I I 11 “Kitab”da Qazan xan “Ulaş oğlu” kimi təqdim edilirsə, Əbulqazidə “En- keş oğlı” kimi bəhs olunur (5, 215). Həmçinin eposda onun xanımının adı “Boyu uzun Burla xatun” kimi, Əbülqazidə uca boyu ilə seçilən “Altun Közəki” (5, 228) kimi verilir. Eləcə də Bamsı Beyrəyin xanımı Banı Çiçək “Türkmənlərin soy kitabı”nda “Barçın Salur” (5, 228) adı ilə təq- dim olunur ki, bu da məhz həmin igidlərin adı ilə bağlı boyların variativ- liyindən irəli gəlir. Burada başqa bir məqama diqqət yetirməyi lazım bilirik. Əbülqazi Bahadır xan Qazan xanın anası ilə bağlı belə bir hadisə nəql edir: “O za- manlar Beçenə elində Toymadık adlı hökmdar vardı. O gəldi. Enkeşin evinə hücum etdi. Cacaklını əsir edib, [özü ilə] apardı. Üç ildən sonra En- keş [qadına görə çoxlu] mal verib, onu geri qaytarmağa nail oldu. Cacaklı evə qayıdandan altı ay sonra oğlan uşağı doğdu. Qazan alp “Bu uşağı ha- radan aldın?” – deyə soruşdu, [onu] dəyənəklə vurdu və onun başını ya- raladı” (6, 100-101). Fikrimizcə, Qazan xanın anası ilə bağlı bu rəvayət halına salınmış hadisə eposu düzüb-qoşan Dədə Qorquda və yaxud boy- lara zamanını ruhunu aşılayaraq söyləyən ifaçı ozana da bəlli imiş. Lakin bu qeyri-adi hadisə abidənin ümumi ruhuna, aşıladığı mənəvi dəyərlərə uyğun gəlmədiyi üçün ağlasığmayan fakt kimi qiymətləndirilmişdir. “Qa- zan xanın evinin yağmalanması boyu”nda Qaraca çobanla əsir götürül- müş anasını, xanımını, oğlunu və bütövlükdə, elini-obasını xilas etməyə gedən Qazan xan düşməndən döyüş zamanı at ayağı altında qalmasın de- yə anasını istəyir. Lakin kafir ona: “Qarıcıq anañı gətirmişiz, bizimdir. Saña verməziz, Yayxan keşiş oğlına verəriz. Yayxan keşiş oğlından oğlı toğar, Biz anı saña qırım qoruz” (D – 58, 10-12) – cavabını verməklə təklifini rədd edir. Qaraca çoban kafirin bu fikrini ağılsızlıq adlandıraraq: “Mərə, dini yoq, ağılsız kafir! Ussu yoq, dərnək- siz kafir! ... Mərə kafir, Qazanınñ anası qarıyubdur, oğul verməz. Dölün almaqdan səfañ varsa, Şökli Məlik, qara gözlü qızıñ varsa, gətür Qazana ver. Mərə kafir, səniñ qızıñdan oğlı toğsun, siz anı Qazan bəgə qırım qo- yasız” (D – 59, 1, 5-8) deməklə sanki həm də Əbülqazidə getmiş hekayə- yə etirazını bildirmiş olur. Deməli, dastanın formalaşdığı dövrdə ozanlar arasında müxtəlif variantlılıq mövcud imiş. “Dədə Qorqud” eposunu da- ha geniş aspektdə təhlilə cəlb edən görkəmli folklorşünas V.M. Jirmunski də Əbülqazi tərəfindən verilmiş bu tipli faktları variant kimi dəyərləndir- mişdir (13, 178). Dədə Qorqud ● 2014/I I 12 Maraqlıdır ki, bu variativlik “Kitab” və Yazıçıoğlu mətnində digər oğuz qəhrəmanlarının təqdimatında da üzə çıxır. Aydınlıq üçün aşağıdakı faktları müqayisəli şəkildə veririk: “Kitab”da: “Qaradərə ağzında qadır verən, qara buğa dərisindən beşiginiñ ya- puğı olan, acığı tutanda qara taşı kül eyləyən, qara bığın yedi yerdə əñsə- sində dügən Qazan qartaşı Qar Günə ...” (D – 149, 12 – 150, 2). Yazıçıoğlu mətnində: “Kara taşı karmadıkta kül eyleyen – Dağa taşa buşusundan duman çöken – Karadere ağzında Kadir veren kara yeri kertüp beşik kılan – Kara buğra derisinden bağırtlak düzen – Altı ay Hançerkid (?) hisarında dutsak olan – Kazan Beyin kartaşı Kara Güne bey” (10, 1348). Göründüyü kimi, “Kitab”da “Altı ay Hançerkid (?) hisarında dut- sak olan” məlumatı əksini tapmamışdır, bu da Kara Günə ilə bağlı ayrıca boyun olduğunu düşünməyə əsas verir. Bundan əlavə, “qara buğa dərisin- dən beşiginiñ yapuğı olan” birləşməsindəki “nəsil, qohum-əqrəba” məna- sında işlənmiş “beşik” ( yan ozan “kara yeri kertüp beşik kılan” yozumunu verməli olmuşdur. “Kitab”da: “Altmış ərgəc dərisindən kürk eyləsə, topuqlarını örtməyən, altı ögəc dərisindən külah etsə, qulaqlarını örtməyən qolı-budı xıranca, uzun baldır- ları incə, Qazan bəgüñ tayısı At ağızlu Aruz qoca...” (D – 61, 12 – 62,2). Yazıçıoğlu mətnində: “Doqsan deriden kürk olsa topuğun örtmeyen – Dokuz deriden şeb- külah olsa tülügün örtmeyen – Dokuz koyun dovğalık on koyun öyünlük yetmeyen – Dokuz yaşar cüngin silküp atan – Kıynağında gökte dutan – Atbaşın yalmayup bir kez yudan Afrasiyab oğlu Alp Arız bey” (10 , 1318-1319). Hər iki təqdimatda oxşar elementlərlə yanaşı, fərqli cəhətlər də get- mişdir. Ən önəmlisi Alp Aruzun Şərq ədəbiyyatında “Əfrasiyab” adı ilə məşhurlaşan Alp Ər Tonqanın oğlu kimi verilməsidir. Firdovsinin “Şah- naməsi”ndə Alp Aruz Əfrasiyabın düşmənə satqınlıq edən qardaşı kimi (3, 19) təsvir olunur ki, bu da, sözsüz, müəyyən fraqmentləri Kaşğarı söz- lüyündə verilmiş qədim türk dastanı “Alp Ər Tonqa”dan götürülmüşdür. “Kitab”ın XII boyunda Aruzun Qazan xana xəyanət etməsi, görünür, məhz daha qədim formalaşma mərhələsi keçmiş həmin dastandan qay- naqlanmışdır. “Kitab”da: Yüklə 5,09 Kb. Dostları ilə paylaş:
|