Microsoft Word Dissert. Necef. Turan son versiya docx
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
44
satış qiymətindən artıq əldə etmək məqsədilə öz əmlakının sığortalanma zamanı dəyərini yüksəldir və beləliklə də, bu problem xüsusilə dramatik hal alır. Ev yandığı halda o, daha baha dəyərləndirilir, ev sahibində yanğın olması halına sanki stimul yaranır. Əslində, bir çox ev sahibləri öz evlərini məhz bu səbəbdən yandırırlar. Kommersiya binası yandığı halda sığorta şirkətinin ilk araşdırdığı yanğının öncədən düşünülmüş olma halıdır. Təəccüblü deyildir ki, bir çox sığorta şirkətləri sığorta mükafatı təyin etməklə ə mlakı sığortalanmış sahiblər tərəfindən qəbul edilmiş təhlükəsizlik tədbirlərini nəzərə alırlar. Beləliklə, məsələn, öz binalarında yanğına qarşı sistemlərdən istifadə edənlər və ya etməyənlər üçün müxtəlif stavkalar qoyulur. Lakin şirkət bu amillə ə laqədar olan hər şeyi nəzərə almaq iqtidarında deyil, buna görə də belə bir problem baş verir: şirkətin təklif etdiyi tam sığorta örtüyümüştərilər tərəfindən qəbul edimiş ehtiyat tədbirlərinin fövqəladə aşağı səviyyəsiniəhatə edir. Bu, o deməkdir ki, sığorta ş irkətləri dəymiş ziyanın 100%-li sığorta örtüyünü təklif etməyəcəklər, ona görə də onun müştəriləri riskin bir hissəsinin yükünü daşımalı olacaqlar. Sığorta bazarında mənəvi riskin azaldılması üsulları. Aydındır ki, sığorta vəsiqəsinin alınması təhlükəsizlik tədbirlərinin qəbul edilmə stimullarını aşağı saldığından verilmiş bazarda mənəvi risk problemi baş verir. Mənəvi riskin azaldılması üçün dəymiş ziyanın müəyyən hissəsinin sığortalanmış şəxs tərəfindən ödənilməsi zəruridir. Borclar üzrə bu cür bölgü iki formada mümkündür: birgə sığortalanma və tutulmalar. Birgə sığortalanma zamanı şirkət məlumat verilmiş dəyərin 100%-dən azını ödəyir, qalan hissə isə sığortalanmış şəxs tərəfindən ödənilir. Tibbi sığorta üzrə bir çox sığorta vəsiqələri, məsələn, 80%-li örtüyə malikdir. Sığorta şirkətləri ona görə birgə sığortalanma sistemindən istifadə edirlər ki, məsrəflərin ödənilməsindəki tutulmalar çox olduqca sığortalanan şəxs daha az-az həkimə müraciət edəcəkdir. Digər üsul sığortalanan şəxsi riskin bir hissəsini öz üzərinə götürməyə məcbur etməkdən – tutulalmarı tətbiq etməkdən ibarətdir. Bu halda sığorta vəsiqəsi əldə 45
etmiş şəxs ziyana görə qeyd olunmuş məbləği ödəməyə borcludur. Məsələn, zəlzələ zamanı bahalı evə görə 50000 dollar tutulma təklif oluna bilər. Bu o deməkdir ki, ə gər zəlzələdən gələn ziyan 40000 dollar olarsa, onda ev sahibi onu tam ödəyir. Əgər dəymiş zərər 100000 dollar olarsa, onda ev sahibi yalnız ilk 50000 dolları, qalan hissəni isə sığorta şirkəti ödəyir. Tutulmuş bu məbləğ ev sahibini evini yaxşı vəziyyətdə saxlamağa və bununla
da pulu,
məsələn, fundamentin möhkəmləndirilməsi və s. kimi tədbirlərin həyata keçirilməsinə yönəltməklə zəlzələdən dəyəcək ziyanı aradan qaldırmağa təhrik edir. Ə lbəttə, birgə sığortalanma və tutulmalar mənəvi risk problemini tamamilə həll etmir. Buna görə də birgə sığortalanma zamanı sığortalananın payı 100% - dən az və ya tutulmalar o qədər də böyük olmayan məbləğlərə bərabər olduqda mənəvi risk problemi saxlanır. Bu problem o zaman aradan qalxar ki, sığorta şirkətləri öz müştərilərinin müvafiq ehtiyat tədbirlərinin qəbul edilməsi üzrə bütün hərəkətlərini müşahidə edə bilsinlər.
bazarlarında baş vermir. Burada digər daha mühüm varianta – müəssisə rəhbərinin rəhbərlik etdiyi müəssisənin işçilərinin fəaliyyətinə tam nəzarət etmə bacarığının zəif olması nəticəsində gizli hərəkətlərin olduğu hala baxılır.Məsələn, firmanın sahibi meneceri işə qəbul etdikdən sonra o, menecerin öz öhdəçiliklərini hansı səviyyədə yerinə yetirməyə cəhd etməsinə nəzarət edə bilmir. nformasiyanın bu cür assimmetrikliyinin inkişafını dərk edərək sövdələşmənin iştirakçıları müqaviləni elə bağlamağa çalışırlar ki, mümkün çətinlikləri asanlaşdırmaq olsun. Bir fərd digərini özü üçün agent kimi icarəyə götürdüyü zaman bu problemlər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu səbəbdən müqavilələrin bu cür bağlanması problemi «prinsipial agent» və ya «sifarişçi - icraçı» adını almışdır. Ə nənəvi olaraq ədəbiyyatda bu tipli situasiyalarda ortaya çıxan informasiya problemlərinin iki tipi–gizli hərəkətlərin nəticələri olan problemlərlə gizli informasiyanın nəticəsi kimi ortaya çıxan problemləri arasındakı fərqi ayırırlar. Gizli 46
hərəkətlər halı (mənəvi risk adı ilə məlum olan) sahibkarın öz menecerini müşahide edə bilmə qabiliyyətinin olmadığını təsvir edir. Sahibkar üçün firmanın inkişafının alternativ imkanları haqqında əlçatmaz informasiyaya malik olduqda baş verən situasiya gizli informasiyaya nümunə ola bilər. Bəzi müəlliflər gizli hərəkətlərə “əxlaqi risk” terminini, gizli informasiyaya «prinsipial agent» probleminin müxtəlifliklərini işlədirlər. Biz bu termindən yuxarıda verdiyimz formada istifadə edəcəyik. Qeyd etmək lazımdır ki, sahibkar və menecer ilə qarşılıqlı münasibətlər «prinsipial agent» probleminə vahid nümunə deyil. Digər nümunələr də mövcuddur: • sənaye məhsulunun istehsalçıları və onların distrübyutorları: istehsalçılar bazarın konyunkturasında dəyişiklikləri izləmək imkanına malik deyillər; • firma və onun işçiləri: firma öz məhsuluna tələbə və eləcə də işçilər tərəfindən istehsal olunan məhsulun dəyərinə nəzərən daha çox informasiyaya malik ola bilər. Yuxarıdakı təhlildəverilmiş kontekstdəprinsipial kimi çıxış edən müəssisənin sahibi ilə onun işçisi - bu situasiyada agent rolunu oynayan menecer və ya işçi arasında münasibərə daha çox diqqət yetirilir. Burada agent bəzi gizli hərəkətləri həyata keçirən müqavilə bağlayan tərəfdir, prinsipial isə bu hərəkətlərin təsir etdiyi müqavilə razılaşmasının digər tərəfidir. «Prinsipial agent» problemi ondan ibarətdir ki, menecerlər və ya işçilər istehsal prosesinə kifayət qədər az diqqət yetirirlər, bu da saibkarın mənfəətinin azalmasına gətirəcəkdir, çünki sahibkar öz agentlərinin işinə tam nəzarət etməni həyata keçirmə iqtidarında deyil. Bu tipli münasibətlər bir insanın rifahının digərindən asılılığını hər zaman ortaya çıxa bilər. Bununla əlaqədar prinsipial agent münasibətlərində mərkəzi sual belə olacaqdır:sahibkar mükafatlandırma sistemini necə təşkil etməlidir ki, menecerler və fəhlələr sahibkarın məqsədlərinin reallaşdırılmasına maksimal mümkün uyğun olsunlar. Təəssüf ki, biz ilkin yaxınlaşmada bu sualı cavablandıra bilirik. Əməyin ödənilməsinin ən yaxşı sxemi istehsal prosesinin təbiətindən, həm sahibkarın, həm də
Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|