Microsoft Word Elm-Senet. Kitab 2 Amine

 
103
1979-cu ildə “XVI əsr Azərbaycan tərcümə abidəsi “Şü-
hədanamə” (paleoqrafiya, orfoqrafiya və  tərcümə  məsələ-
ləri)” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. 
Elmi araşdırmaları  əsasən orta yüzilliklərdə fars dilin-
dən Azərbaycan türkcəsinə edilmiş  tərcümə  əlyazmalarının 
mətnşünaslıq və dilçilik baxımından tədqiqinə  həsr olunub. 
Bu məsələ ilə bağlı indiyədək “Orta əsrlərdə Azərbaycanda 
tərcümə  sənəti”, “Füzulinin “Hədirətüs-süəda”  əsəri”, “XVI 
əsr Azərbaycan tərcümə abidəsi “Şühədanamə”, “Şirazinin 
“Gülşəni-raz” tərcüməsi”, “Əhmədinin “Əsrarnamə” tərcü-
məsi” adlı 5 monoqrafiyası işıq üzü görüb. 
25 kitabın müəllifi, tərtibçisi və tərcüməçisi, 150-dən çox 
elmi və elmi-kütləvi məqalənin müəllifidir. Tərtibçisi olduğu 
“Nizami. İncilər” kitabı Türkiyədə, “Farsca əlyazmalar kata-
loqu” kitabı isə İranda nəşr olunub. 
Bir sıra beynəlxalq elmi konfransların iştirakçısıdır. 
 
Azərbaycan bədii tərcümə sənətinin 
dərin kökləri və zəngin ənənələri vardır 
 
Möhsün NAĞISOYLU, filologiya elmləri doktoru 
 
– Azərbaycan bədii tərcümə sənətinin qədim tarixi, dərin 
kökləri və zəngin ənənələri vardır. Ədəbiyyat tariximizin ayrıl-
maz tərkib hissəsi olan tərcümə  ədəbiyyatı  ərəblərin Azərbay-
cana gəlişindən sonra tarixi zərurət üzündən yaranmışdır. Azər-
baycanda İslam dininin qəbul edilməsi, ərəb dilində nazil olan 
İlahi kitabın – Qurani-Kərimin öyrənilməsi tərcümə  sənətinin 
ortaya çıxmasını şərtləndirən başlıca amillərdən olmuşdur. Orta 
əsr qaynaqları və günümüzə qədər gəlib çatmış klassik tərcümə 
örnəkləri üzərindəki müşahidələrə əsasən deyə bilərik ki, Azər-
baycanda tərcümə  sənətinin yaranması bilavasitə Qurani-Kə-
rimlə bağlıdır. İslam mədəniyyətinin, dünya sivilizasiyasının ən 
möhtəşəm abidəsi olan Qurani-Kərimin qeyri-ərəb xalqları, o 

---

 
104
sıradan Azərbaycan türkləri arasında yayılması, qavranılması, 
sözsüz ki, bu İlahi kitabdakı ayrı-ayrı söz və ifadələrin, ayə və 
cümlələrin tərcümə olunması zərurətini doğurmuşdur. Nəticədə 
Qurani-Kərimin ilk öncə  şifahi tərcümələri, sonra isə yazılı 
tərcümələri ortaya çıxmışdır. 
 
Qurani-Kərim  
və Dədə Qorqud dastanları 
 
Qurani-Kərimin dilimizə  ən  əski yazılı  tərcümələrindən 
biri xalqımızın ana kitabı “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları ilə 
bağlıdır. Dastanın “Qazılıq Qoca oğlu Yegnək boyu”nda Yeg-
nəkin dilindən deyilən aşağıdakı sözləri Qurani-Kərimin 112-ci 
(“İxlas”) surəsinin sərbəst və bədii tərcüməsi saymaq olar: 
 
Yucalardan yucasan, 
Kimsə bilməz necəsən, əziz Tanrı! 
Anadan toğmadın sən, atadan olmadın, 
Kimsə rizqin yemədün, 
Kimsəyə güc etmədün. 
Qamu yerdə əhədsən, allahü səmədsən. 

---

 
105
Müqayisə üçün həmin surənin transfonoliterasiyasını  və 
çağdaş tərcüməsini də veririk: 
 
Qul huvə allahu əhəd; 
Allahu-s-səməd; Ləm 
Yəlid və ləm yuləd; 
Və ləm ləkun ləhu, 
kufuvən əhəd. 
 
[Ya peyğəmbər! Allahın zatı və sifətləri haqqında səndən 
soruşan müşriklərə] 
De ki: [ Mənim Rəbbim olan] 
O Allah birdir [Heç bir şəriki yoxdur]. 
Allah heç kəsə möhtac deyildir [hamı ona möhtacdır; O, 
əzəli və əbədidir]. 
O, nə doğmuş, nə də doğulmuşdur! [Allah özünə heç bir 
övlad gətirməmişdir]. 
Onun heç bir tayı-bərabəri, bənzəri də yoxdur. 
Göründüyü kimi, “Kitabi-Dədə Qorqud”dan verilən yu-
xarıdakı nümunə  məzmununa görə Quranın “İxlas” surəsinə 
çox yaxındır. Dastandakı  “əhədsən”, “allahu səmədsən” ifadə-
ləri isə eynilə Quranda olduğu kimi tərcümə edilmədən saxla-
nılmışdır. 
Onu da əlavə edək ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı Allahın 
tərifini verən bu ifadələrin Quranın 112-ci surəsindən götürül-
düyünü Azərbaycanda ilk dəfə professor S.Əlizadə qeyd et-
mişdir (“Kitabi-Dədə Qorqud”, Bakı, Yazıçı, 1988, s.247). 
 
Qurani-Kərimin  
dilimizə sətiraltı tərcümələri 
 
Qurani-Kərimin dilimizə tam şəkildə sətiraltı tərcümələri 
də olmuşdur. Belə  tərcümələrdən  ən qədimi 1333-cü ildə ta-
mamlanmış Quran əlyazmasıdır. Quranın yüksək tərtibatla ha-
zırlanmış bu nadir əlyazmasının katibi və  sətiraltı  tərcümənin 

---

 
106
mütərcimi Məhəmməd bin əl-Həcc Dövlətşah Şirazidir. Katibin 
nisbəsindən göründüyü kimi o, şirazlıdır.  İranın mərkəzində 
yerləşən bu qədim sənət ocağında əski çağlardan bəri Azərbay-
can türklərindən olan qaşqay tayfalarının yaşaması məlumdur. 
İstanbuldakı “Türk və İslam əsərləri muzeyi”ndə saxlanı-
lan bu Quran əlyazmasında  ərəbcə  mətnin altında onun türk-
cəyə sətiraltı tərcüməsi də yazılmışdır. 
Tərcüməni araşdırmış mütəxəssislər  əlyazmadakı bir çox 
türk mənşəli sözlərin türk dillərinin daha əski qatları üçün sə-
ciyyəvi olduğunu qeyd edərək, belə  qənaətə  gəlmişlər ki, 
Quranın bu cür sətiraltı  tərcümələri daha əvvəllər də mövcud 
imiş və ola bilsin ki, Məhəmməd Şirazi sözügedən tərcüməsin-
də onlardan da bəhrələnmişdir. 
Məhəmməd Şirazinin qələmindən çıxmış Quranın bu səti-
raltı tərcüməsinin başlıca səciyyəvi xüsusiyyəti hətta bu gün be-
lə çağdaş ədəbi dilimizdə işlənən və daha çox dini anlayışlarla 
bağlı olan ayrı-ayrı ərəb sözlərinin əvəzində onların əski türk-
cədə olan qarşılıqlarının verilməsidir. Məsələn: Allah – izi, cə-
hənnəm – tamu, cənnət – uçmağ, rəsul – yalvac, təqsir – ya-
zuq, şərq – gündoğuşuq, qüdrətli – uğan, Xaliq – Turutqan, 
xalq – budun, işarə (əlamət) – bəlgü, peyğəmbər – savcı, Qi-
yamət günü – Qopmaqlıq günü, katib – bitici, müqəddəs – 
qutluq, cəza – yenüt, kasıblıq – çigəylik, xidmət – tapuğ, sa-
hib – əyə  və s. Qeyd edək ki, bu sözlərin çoxu “Kitabi-Dədə 
Qorqud”da və orta əsrlərə aid anadilli başqa yazılı abidələri-
mizdə  də  işlənmişdir. Sözügedən Quran əlyazmasında tərcü-
mənin mətninin  ərəbcə  mətnin altında verilməsi, ilk növbədə 
Qurani-Kərimin məzmun və formasına görə möcüzəli sayılması 
ilə bağlıdır. Bu İlahi kitabın dili möcüzəli sayıldığı üçün onun 
ayrıca olaraq başqa dillərə  tərcüməsi uzun zaman yasaq edil-
mişdir. Buna görə  də Qurani-Kərimin qədim  əlyazmalarında 
türk və ya fars dillərinə edilən tərcümələr ərəbcə mətnin altında 
– söz və ifadələrin aşağısında yazılmışdır. Sətiraltı tərcümə adı 
ilə tanınan bu növ Quran tərcümələrindən ən qədimi fars dilin-
dədir – X yüzilliyə aiddir. Qeyd edək ki, Qurani-Kərimin Tür-

---