Microsoft Word Elmi Mecmue 27
Yüklə 3,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
dosent Elbrus Sadıqov 92 müstəsna əhəmiyyət kəsb edirdi. Buna baxmayaraq, Heydər Əliyev Rusiyanın da maraqlarını nəzərə almağın vacibliyini başa düşürdü. Odur ki, rus neft şirkəti LUKoyl da səhmdarların (səhmlərin 10 faizi) arasında yer alırdı. Bundan başqa, müqavilənin imzalanma mərasimində Rusiyanın enerji naziri də iştirak edirdi. Amma görünür, bunlar Rusiyanı razı salmaq üçün kifayət deyildi. Rusiya heç cür Qərbin regionda mövcudluğu ilə razılaşmaq istəmirdi. Müqavilə imzalanan gün Rusiya Xarici işlər Nazirliyinin sözçüsü Qriqori Karasin bildirdi ki, "Xəzəryanı ölkələr Xəzər dənizinin statusu ilə bağlı bir razılığa gəlməyincə Rusiya bu müqavilənin legitimliyini tanımaqdan imtina edir". Xəzərin statusu sonuncu dəfə İran və SSRİ arasında razılaşdırılmışdı və SSRİ-in dağılmasından sonra Xəzəryanı Respublikalar hələ dənizin yeni statusunu müəyyən etməmişdilər. Rusiya bu vəziyyətdən yararlanaraq qərb şirkətlərinin Xəzər dənizində yataqların istismarına başlamasma mane olmaq istəyirdi. 2 gün sonra Rusiya xarici işlər nazirinin özü də bəyanat verdi: "Bütün maraqlar nəzərə alınmalıdır, o cümlədən Rusiyanın maraqları və məsələni qarşılıqlı razılıq əsasında həll etmək lazımdır". Bu azmış kimi Rusiya Xarici işlər Nazirliyi layihədə iştirak edəcək bütün neft şirkətlərinin aid olduqları ölkələrə rəsmi etiraz məktubu göndərdi. (3.146) Bu bəyanatlarla paralel Azərbaycanda daxili vəziyyət gərginləşməyə başladı. Bir neçə dövlət xadiminə qarşı sui-qəsd təşkil edildi və dövlət çevrilişinə cəhd edildi. Hadisələrin bu cür inkişafı 1993-cü il qiyamını xatırladırdı. Onda da Azərbaycanın yürütdüyü siyasət Rusiyanı qəti qane etmirdi və bundan sonra ölkədə böhran vəziyyəti yaranmışdı və hakimiyyətə qarşı qiyam təşkil olunmuşdu. Bu dəfə də ssenari eyni idi. Ancaq bu dəfə ölkədə siyasi sabitliyi qoruyub saxlamaq mümkün oldu. Heydər Əliyev bu hadisələrin neft müqaviləsinin bağlanması ilə eyni vaxtda baş verməsinin təsadüf olduğuna inanmadığını bildirdi və Rusiyanı çevrilişə cəhddə ittiham etdi. Ölkədəki sabitliyi pozmaq cəhdləri uğursuzluqla nəticələnəndən sonra Rusiyadan gələn bəyanatlar yumşalmağa başladı. Xarici işlər naziri Kozırev bildirdi ki, Heydər Əliyev ilə telefon əlaqəsi saxlayib, əməkdaşlıq və neft müqaviləsi ətrafında gərginliyin artmaması barədə ortaq fikrə gəliblər. Baş nazir Viktor Çernomırdin də enerji nazirlikləri arasında əməkdaşlıq və əlaqələndirmənin əhəmiyyətindən danışdı. Bu yumşalma yalnız bir səbəblə izah oluna bilərdi: Xəzər hövzəsindəki yataqların istismarına dair qərb şirkətləri ilə imzalanmış müqavilənin icarsına artıq Rusiyanın hansısa yolla müdaxiləsi real görünmürdü. Amma qarşıda neftin çıxarılmasından da vacib hasil olunacaq neftin dünya bazarlarına nəqli məsələsi dayanırdı ki, bu məsələdə də Rusiya ilə münasibətlər həlledici məqamlardan biri idi. Azərbaycan və ümumiyyətlə Cənubi Qafqazı onun təsir dairəsindən kənarda təsəvvür edə bilməyən Rusiya bunun belə olmaması üçün səylərini davam etdirəcəkdi. Belə ki, mümkün ixrac marşrutlarından biri Rusiya ərazisindən keçərək Qara dəniz sahillərinə, Novorossiysk limanına çıxırdı. Bu varianta üstünlük veriləcəyi təqdirdə Rusiya hələ də Xəzərdən hasil ediləcək neftin nəqlinə nəzarət edə biləcək və beləliklə də, regiona təsir imkanlarını saxlamış olacaqdı. Buna görə də Rusiya məhz bu yolun seçilməsini israrla təklif edirdi. Hətta bəzi analitiklərin Müstəqillik dövründə Azərbaycan-Rusiya, Azərbaycan-Türkiyə Qarşılıqlı münasibətləri (1991-2011) 93 fikrincə, "Əsrin müqaviləsi"ndən sonra Rusiya Çeçenistanda hərbi əməliyyatlara başla- madı və bu, kəmərin Çeçenistandan keçməsi ilə izah olunurdu. (4.98) Neftin daşınması üçün bir neçə variant nəzərdən keçirilsə də seçim məhdud idi. Çünki Ermənistanla müharibə vəziyyəti neft boru kəmərinin bu ölkədən keçməsini mümkünsüz edirdi. Digər variant İran üzərindən ya Fars körfəzinə, ya da Türkiyənin Aralıq dənizi sahillərinə çıxış əldə etməkdən ibarət idi. Bu variant Amerika ilə İran arasındakı gərginliklə əlaqədar real görünmürdü. Eyni zamanda, Azərbaycan hökuməti də bu məsələyə skeptik yanaşırdı. 2 variant qalırdı: Gürcüstan üzərindən Supsa limanına və ya Rusiyanın israrla təklif etdiyi Bakı- Novorossiysk marşrutu. Neft şirkətləri Bakı-Novorossiysk marşrutunu dəstəkləyirdilər çünki bu istiqamətdə kəmər mövcud idi və sadəcə təmir-bərpa işlərinə ehtiyac qalırdı. Belədə xərclərin əsas hissəsini öz üzərlərinə götürən şirkətlər hasil olunacaq nefti Azərbaycan vəsaitlə ixrac etmək imkanı əldə edəcəkdilər. Bu məsələlərdə Amerika da fəal idi. B.Klinton administrasiyası Rusiyanın təsir imkanlarını azaltmaq üçün Bakı-Supsa kəmərini dəstəkləyirdi və Zbiqnev Bzejinski bu məsələ ilə bağlı prezidentin məktubunu Heydər Əliyevə çatdırmaq və Gürcüstan variantına inandırmaq üçün Azərbaycana səfər də etmişdi. Heydər Əliyev kəmərin Rusiyadan keçməsinin mümkün fəsadlarını və BakıSupsa marşrutunun əhəmiyyətini başa düşürdü, amma bununla belə Rusiya ilə münasibətləri də gərginləşdirmək istəmirdi. Bütün bunların məntiqi nəticəsi kimi 1995-ci il oktyabrin 9-da ABƏŞ (AİOC) neft ixracı üçün hər iki marşrutdan (Bakı–Novorossiysk və Bakı-Supsa) istifadə edəcəklərini elan etdi. Amma bu da son deyildi. Çünki neftin nəqli ilə bağlı əsas məsələ hələ qarşıda idi. Məsələ burasındadır ki, Bakı-Supsa və Bakı-Novorossiysk boru kəmərlərinin tikintisi Erkən Neft Layihəsi (Early Oil Project) çərçivəsində reallaşdırılacaqdı. Bu layihə yalnız Çıraq yatağından hasil olunacaq ilkin neftin ixracını nəzərdə tuturdu. Digər yataqların da istismara başlanması ilə artıq mövcud boru kəmərləri hasil olunacaq nefti ixrac etmək üçün kifayət etməyəcəkdi. Bunun üçün yeni, irihəcimli əsas ixrac boru kəməri inşa edilməli idi. Müqayisə üçün deyək ki, mövcud kəmərlərin həcmi gündəlik 100.000 barrel ətrafında idisə, yeni tikiləcək kəmərlə gündəlik 1 mln. barrel neft ixrac etmək nəzərdə tutulurdu. Digər məsələlərdə olduğu kimi, Rusiya burada da sadəcə gözləmə mövqeyində olmaq fikrində deyildi və fəallığı ilə seçilirdi. Rusiya əsas ixrac boru kəmərinin Bakı- Novorossiysk boru kəmərinə parallel olaraq çəkilməsini istəyirdi və rəsmi Bakının bu təklifi qəbul etməsi və dəstəkləməsi üçün açıq təzyiqlərdən belə çəkinmirdi. Rusiya xarici işlər naziri İqor İvanov da Rusiya-Azərbaycan münasibətlərində ciddi problemlərin olduğunu etiraf edirdi. Azərbaycan isə Amerikanın da dəstəyi ilə kəmərin Gürcüstan və Türkiyə üzərindən Aralıq dənizi sahillərinə qədər çəkilməsinin tərəfdarı idi. Bu minvalla Rusiyanın neft ixracına və dolayısı ilə Azərbaycana təsir imkanları məhdudlaşmış olacaqdı. Bunun nəticəsi idi ki, 1998-ci il oktyabrın 29-da Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan və Özbəkistanın ölkə başçılan Bakı-Tbilisi- Ceyhan əsas ixrac boru kəmərinin çəkilməsi ilə bağlı Ankara Bəyannaməsi imzaladılar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu məsələdə ABŞ-ın mövqeyi müstəsna Yüklə 3,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|