f.ü.f.d. Aynur Hüseynova Zahid qızı
116
ةنيدملأ
/Səudiyyə Ərəbistanında
yerləşən, müsəlmanların müqəddəs şəhəri/ , şəhər
adətən ةرونملا ةنيدملا
adlanır. فجن
/bu
şəhərdə imam Əli dəfn edilmişdir və o İraqda
yerləşir/ ةكم
/Səudiyyə Ərəbistanında yerləşən, müsəlmanların müqəddəs şəhəri, ةكم
ةمركملا
adı ilə məşhurdur/.
İnamdan asılı olmayaraq ənənənin güçünə əsasən
uşaqlara valideynləri
peyğmbərlərin adlarını qoyurlar. Məsələn: /Məhəmməd/
دمحم
;
/Musa/ ىسوم
;
/İbrahim/ ميھاربإ
;
/İlyas/
سايلإ
;
/Süleyman/
ناميلس
;
/İsa/ سيع
Ərəb dilində mürəkkəb adları ةبكرملا ءامسلاأ
adlandırırlar. Mürəkkəb adlar iki və
daha artıq sözün birləşməsindən əmələ gəlir. İndi isə mürəkkəb adların aşağıdakı
növlərini nəzərdən keçirək.
İki sözün birləşməsindən əmələ gələn izafət formalı xüsusi adlar. Belə adlar ərəb
dilində ايفاضإ ةبكرملا امسلآأ
adlanır.
İzafət formalı xüsusi adlar da öz növbəsində aşağıdakı kiçik qruplara bölünür.
I.İki xüsusi ismin izafətindən əmələ gəlmiş xüsusi adlar. Məsələn:
دمحم + ىلع
–
ىلع دمحم
/Məhhəməd Əli/
نسح + دمحم
–
نسح دمحم
/Məhhəməd Həsən/
نيسح + دمحم
–
نيسح دمحم
/Məhəmməd Hüseyn/
II.Birinci tərəfi ümumi isim və ikinci tərəfi ﷲ
"Allah"
sözündən
ibarət izafətlə
bildirilən adlar. Məsələn:
ﷲ فيس
–
فيس + ﷲ
/ Allahın qılıncı/
ﷲ ريخ
–
ريخ + ﷲ
/Allahın xeyri/
ﷲ ةمعن
–
ةمعن + ﷲ
/
Allahın neməti/
III.Birinci tərəfi دبع
ümumi isim və ikinci tərəfi isə Allahın 99 adlarından
نسحلا
ءامسلاا dən ibarət izafət formalı xüsusi adlar. Məslən:
نامحرلا دبع
-
دبع + ىنامحر
/Ədb əl-Rəhman/
ديحولا دبع
–
دبع + ديحو
/Əbd əl-Vahid/
قازرلا دبع
–
دبع + قازر
/Əbd əl-Rəzzaq/
VI.Birinci tərəfi دبع, ikinci tərəfi isə bir çox imamların və müqəddəs adamların
birləşməsindən düzəldilmiş izafət formalı xüsusi adlardır. Məsələn:
ىلعلا دبع
-
دبع + ىلع
/Əbd əl-Əli/
نيسحلا دبع
–
دبع + نيسح
/Əbd əl-Hüseyn/
V.Hər iki tərəfi ümumi isimdən ibarət izafətlə bildirilən adlar. Belə adlarda təyin
edən tərəf kimi نيد
/din, iman/ sözündən xüsusilə çox istifadə olunur. Məsələn:
نيدلا زع
-
زع + نيد
/ dinin güçü/
نيدلا مجن
–
مجن + نيد
/dinin ulduzu/
نيدلا ردص
-
+ نيد
ردص
/dinin ürəyi/
Tam cümlələrdən ibarət və yaxud cümlə formalı xüsusi adlardan düzəldilmiş
mürəkkəb adlar ərəb dilində يدانسلاا بكرملا
adlanır. Cümlə formalı xüsusi
adlar da öz
növbəsində aşağıdakı kimi qruplaşdırıla bilər.
I. Feili cümlələrdən ibarət xüsusi adlar. Məsələn:
ﷲ حتف
(Allah
aşkar etmişdir);
ريخلا داز
(xeyir
artmışdır);
قحلا داج
(həqiqi xeyirxah olmaq); ارشطبأت
(şərri qoltuğuna almışdır)
Ərəb dilində xüsusi şəxs adlarının yaranma üsulları
117
ارشطبأت
- bu adın maraqlı bir yaranma tarixi vardır. Cahili dövrünün şairlərindən
Fəhm qəbiləsinə mənsub olan Sabit bin Cabir bin Sufyan
/
/نايفس نب رباج نب تباث
mübahisəli bir məsələni həll etmək üçün xəncərini qoltuğuna vurub evdən ıxır. Bu
zaman dostlarından biri gəlib onun hara getdiyini soruşur. Anası cavab verir: ارش طبأت
جرخ و
-
yəni şərri qoltuğuna vurub evdən çıxdı. O vaxtdan, həmin şairə ارشطبأت
ləqəbi
verilir. (9, 477)
II. İsmi cümlələrdən ibarət cümlə formalı xüsusi adlar. Məsələn:
لزان ريخلا (Xeyir gəlir, gəlmişdir);
مھاف ديسلا
(başa düşən adam)
ءولمم سأر
(dolu
baş); دسأ يلع (Əli aslandır);
ءاش ام
ﷲ
(nə ki
Allah istəyir, Allahın gözü) (6, 211)
Bir söz kimi qəbul edilib iki sözün birləşməsindən əmələ gələn mürəkkəb adlara
ərəb dilində ىجزملا بكرملا
deyilir.
Məsələn:
زمرھمار iki sözün birləşməsindən əmələ gəlmişdir م ار + زمرھ
.
Həm şəhər, həm də
adam adıdır. (6, 209)
هيوبس adı mürəkkəb
fars sözü olub, iki sözün birləşməsindən
بيس
حافت
/alma/
هيو
isə
/
/ةحئار iy / əmələ gəlmişdir. Onda هيوبيس
almanın iyi kimi tərcümə olunur. (6, 210)
هيوطفن - /neftin iyi/ -Böyük dilçi alimin adıdır.
Birinci tərəfi
أ
ةلاخ ،لاخ ،ةمع ،مع ،تخأ ،خأ ،تنب ،نبإ ،مأ ،ب
sözləri
ilə başlayan izafət
şəkilli mürəkkəb adlara ərəb ədəbi dilində künyə
/
/ةينك deyilir. Bu birləşmədə ikinci
söz isə istənilən xüsusi şəxs adı ola bilər. Məsələn:
دنھ لاخ ، ءىناھ مأ ، سيق وخأ ، نسحلا وبأ
Müasir ərəb dilində ةينك mədəni və hörmətli müraciətli formasıdır. Bəzi
hallarda isə ةينك insanın bu və ya başqa nişanələrinə,
bədən quruluşuna, fiziki
çatışmamazlıqlarına görə verilir. Məsələn:
ةرمس وبأ
/qarabuğdayı/;
براوش وبأ /bığlı/; ةيحل وبأ
/saqqallı/;
ةبدح وبأ
/qozbel/;
ةسرخ وبأ /lal/
Qeyd etmək lazımdır ki, ərəblərdə çox zaman ilk övladın adını بأ
və ya مأ
sözünə
əlavə edərək müraciət forması kimi işlədirlər. Məsələn:
Ey Zeydin atası
ديز وبأ
-
ديز ابأ اي
Ey Xalidin anası
دلاخ مأ
–
خ ما اي
دلا
Bu zaman, adətən oğlan övladlarının adı çəkilir.
Kimin övladı olmasına görə verilərək نبإ
/oğul/ və ya تنب
/qız/ sözü ilə başlanan
izafət şəkilli xüsusi adlar ərəb dilində بسن
/nəsəb/ adlanır. (6, 214)
نودلخ نبإ
/Xəldunun oğlu/
ركب يبأ تنب /Əbu Bəkrin qızı/
Göründüyü kimi, həm نبإ
/oğul/ və ya تنب
/qız/ sözləri ilə başlanan izafət formalı
adları kunyəyə, həm də nəsəbə aid edilir. (3, 98)
نبأ
sözünün
işlədilməsini bir qədər araşdıraq. Əgər Abdulla oğlu Məhəmməd /və
ya Məhəmməd Abdulla oğlu/ deyilsə,
bu ərəbcə
ﷲ دبع نب دمحم
Bu zaman xüsusi adın tənvini, نبا
sözünün
əlifi düşür.
Əgər Məhəmməd Abdullanın oğludur, deyilərsə, bu cümlədir və həmin cümlə bu
şəkildə olar: ﷲ دبع نبا دمحم
. Burada həm xüsusi adın tənvini, həm də نبا sözünün əlifi
öz yerindədir.