38
Qeyd:
1. Ənənəvi (yerli) və xarici terminologiyada “optik
sıxlıq” termini əvəzinə “ekstinsiya” (E), “udulma əmsalı” ter-
mini əvəzinə isə “ekstinsiya əmsalı” terminindən istifadə olu-
nur.
2. ++ Bu bərabərliklərdə qatılıq 9 (C)
litr
qram
, təbə-
qənin qalınlığı isə sm ölçü vahidləri ilə ifadə edilir.
3. +3 Bu bərabərlikdə qatılıq (C)
litr
mol
q
, təbəqənin
qalınlığı isə sm ölçü vahidləri ilə ifadə edilir.
Fotometrik kəmiyyətlərin xarici ədəbiyyatlarda verilən
simvolları (işarələri) yerli ədəbiyyat mənbələrində göstərilən
simvollarından bir o qədər fərqlənir: Optik sıxlıq – D əvəzinə
A kimi, udma əmsalı – K əvəzinə
a kimi, küvetin qalınlığı –
əvəzinə b kimi işarələndirilir.
Fotometrləmək üçün spektr
sahəsinin düzgün seçilməsi
spektral analiz üsulundan istifadə edilərkən xüsusilə vacib əhə-
miyyət kəsb edir. Udulma əyrisinin forması müxtəlif xarakterə
malik ola bilər.
Bəzi maddələr aydın fərqlənən maksimumları və mini-
mumları olmayan arasıkəsilməyən udulmalar verir. Bu halda
udulma əmsalı dalğa uzunluğundan, demək olar ki, asılı olmur.
Əksər üzvi birləşmələr aydın
görünən maksimum və minimum
zonalara malik seçilən udulma əks etdirir. Spektrin forması
üzvi birləşmələrdəki atomlar arasında olan rabitənin xarakteri
və molekulların tərkibi ilə şərtlənir: bu rabitələr sadə və
mürəkkəb, ikiqat və üçqat olmaqla bir-birindən xeyli fərqlənir.
Belə rabitələrin elektronları müxtəlif enerjiyə malik olur və
müxtəlif dalğa uzunluqlu şüalanma ilə həyəcanlanır. Karbon-
karbon tipli sadə rabitələrin (C – C) elektronlarını həyəcan-
landırmaq üçün daha çox enerji tələb edilir. Buna görə də
doymuş karbohidrogenlərin udulma spektri
ölçmək üçün çətin
olan 170 nm-dən kiçik dalğa uzunluqlu ultrabənövşəyi oblasta
təsadüf edir.
39
2.1.1.3. Xromofor qrupların udulması
200 – 800 nm dalğa uzunluğuna malik oblastda udulan
qruplar
xromofor qruplar adlandırılır. Bu qruplar ən azı bir
çoxqat rabitəyə malik olur: C=C, C≡C, C=O, C≡N, N=O,
N=N, C=S, S=O, SO
2
, NO
2
və s. Çoxqat rabitəli elektronların
həyəcanlanma enerjisi, sadə (birqat) rabitəli elektronların həyə-
canlanma enerjisindən xeyli azdır. Udulma spektrinin xarakteri
analiz olunan birləşmələrdə belə çoxqat rabitələrin mövcudluğu
ilə təyin edilir.
Məlumdur ki, molekulada ikiqat rabitələrin çoxalması
spektrin daha uzun dalğa istiqamətində yerdəyişməsinə səbəb
olur; belə ki, hər bir ikiqat rabitə udulma spektrinin
yerini
böyümə istiqamətində təqribən 30 nm dəyişir. Məsələn, buta-
dien 217 nm dalğa uzunluğunda, 11 ədəd CH=CH qruplu zən-
cirə malik β-karotin isə 452 nm dalğa uzunluğunda maksimum
udulma verir.
Görünən və ultrabənövşəyi oblastlarda analizləri yerinə
yetirərkən həlledicinin xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmaması
mümkün olmayan çox durulaşdırılmış (zəif konsentrasiyalı)
məhlullardan istifadə etmək lazım gəlir. Həlledicilərə qoyulan
əsas tələblər aşağıdakılardır: tədqiq
edilən material udulan
oblastda həlledicinin xüsusi udulma zolağı olmamalıdır; birləş-
mələrin maksimum udulması qarışmamalıdır; iş zamanı dö-
zümlü və təmizlənməyə asanlıqla məruz qoyula bilən olmalıdır.
200 nm-dən yüksək oblastlarda həlledici kimi doymuş
karbohidrogenlər, su, spirt efirlərdən istifadə oluna bilər.
Doymuş karbohidrogenlər, onların tərkibində polyar
qrupların olmaması səbəbindən həllolan maddələrlə praktiki
olaraq qarşılıqlı əlaqəyə girmir və spektrə təsir göstərmir. Həll-
edici kimi su, spirtlər, sadə efirlər istifadə edilərkən onların
həllolan maddəyə təsirini (xüsusilə də əgər
maddə polyar
qruplara malik olarsa) mütləq nəzərə almaq lazımdır.
40
Polyar həlledici analiz olunan maddənin udulma zolağını
həm daha qısa dalğalar tərəfə və həm də dalğa uzunluğu böyük
olan oblasta tərəf dəyişdirə bilər.
2.1.2. Qida məhsullarının analizi üçün
absorbsiyalı spektroskopiyanın tətbiqi
2.1.2.1. Yağın 2-tiobarbitur turşusu
(TBT) ilə oksidləşmə dərəcəsinin təyini
Bu metod yağın oksidləşməsinin ikinci məhsullarından
bəziləri ilə 2-tiobarbitur turşusunun (TBT) rəngli birləşmə-
lərinin əmələ gəlməsinə əsaslanır. Boyanma dərəcəsi yağın ok-
sidləşmə dərinliyindən asılı olur ki,
bunun da nəticəsində,
əsasən molon aldehidi olmaqla aldehidlər əmələ gəlir. Rəngli
birləşmələrin udulma spektrində, 450 nm və 535 nm dalğa
uzunluğunda iki maksimum mövcud olur. Birinci maksimuma
(450 nm) monoaldehidlərlə TBT-nun kondensləşmə reak-
siyasının qırmızı rəngə boyanmış məhsulları uyğun gəlir.
Bitki və heyvani piylərin yüksək həssaslığı,
yeniləşməsi
və təzə piylərin orqanoleptiki (sensor) göstəricilərinin qiymət-
ləndirilməsi ilə bu göstəricinin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində,
oksidləşmə dərəcəsinin dəyərləndirilməsi üçün bu reaksiya
geniş şəkildə istifadə olunur.
Bu reaksiya mexanizminin gedişatının məlum olmamağı
ilə əlaqədar olaraq, analiz nəticələri optik sıxlığın nisbi va-
hidləri ilə ifadə olunur. Müxtəlif məhsul piylərinin TBT ilə
oksidləşmə dərəcəsinin analizi, optiki sıxlığı spektrofotometrdə
və ya fotoelektrokalorimetrdə ölçmək üçün sınaq
nümunəsinin
hazırlanması xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Bu, xüsusilə piyin
çıxarılması metoduna aiddir.