Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
38
Qeyd: 
1.  Ənənəvi (yerli) və xarici terminologiyada “optik 
sıxlıq” termini əvəzinə “ekstinsiya” (E), “udulma əmsalı” ter-
mini  əvəzinə isə “ekstinsiya əmsalı” terminindən istifadə olu-
nur. 
2. ++ Bu bərabərliklərdə qatılıq 9 (C) 
litr
qram
, təbə-
qənin qalınlığı isə sm ölçü vahidləri ilə ifadə edilir. 
3. +3 Bu bərabərlikdə qatılıq (C) 
litr
mol
q

, təbəqənin 
qalınlığı isə sm ölçü vahidləri ilə ifadə edilir. 
 
Fotometrik kəmiyyətlərin xarici ədəbiyyatlarda verilən 
simvolları (işarələri) yerli ədəbiyyat mənbələrində göstərilən 
simvollarından bir o qədər fərqlənir: Optik sıxlıq – D əvəzinə 
A kimi, udma əmsalı – K əvəzinə a kimi, küvetin qalınlığı – 

 
əvəzinə b kimi işarələndirilir.  
Fotometrləmək üçün spektr sahəsinin düzgün seçilməsi 
spektral analiz üsulundan istifadə edilərkən xüsusilə vacib əhə-
miyyət kəsb edir. Udulma əyrisinin forması müxtəlif xarakterə 
malik ola bilər. 
Bəzi maddələr aydın fərqlənən maksimumları  və mini-
mumları olmayan arasıkəsilməyən udulmalar verir. Bu halda 
udulma əmsalı dalğa uzunluğundan, demək olar ki, asılı olmur. 
Əksər üzvi birləşmələr aydın görünən maksimum və minimum 
zonalara malik seçilən udulma əks etdirir. Spektrin forması 
üzvi birləşmələrdəki atomlar arasında olan rabitənin xarakteri 
və molekulların tərkibi ilə  şərtlənir: bu rabitələr sadə  və 
mürəkkəb, ikiqat və üçqat olmaqla bir-birindən xeyli fərqlənir. 
Belə rabitələrin elektronları müxtəlif enerjiyə malik olur və 
müxtəlif dalğa uzunluqlu şüalanma ilə  həyəcanlanır. Karbon-
karbon tipli sadə rabitələrin (C – C) elektronlarını  həyəcan-
landırmaq üçün daha çox enerji tələb edilir. Buna görə  də 
doymuş karbohidrogenlərin udulma spektri ölçmək üçün çətin 
olan 170 nm-dən kiçik dalğa uzunluqlu ultrabənövşəyi oblasta 
təsadüf edir. 

---

 
39
2.1.1.3. Xromofor qrupların udulması 
 
200 – 800 nm dalğa uzunluğuna malik oblastda udulan 
qruplar  xromofor qruplar    adlandırılır. Bu qruplar ən azı bir 
çoxqat rabitəyə malik olur: C=C, C≡C, C=O, C≡N, N=O, 
N=N, C=S, S=O, SO
2
, NO
2
 və s. Çoxqat rabitəli elektronların 
həyəcanlanma enerjisi, sadə (birqat) rabitəli elektronların həyə-
canlanma enerjisindən xeyli azdır. Udulma spektrinin xarakteri 
analiz olunan birləşmələrdə belə çoxqat rabitələrin mövcudluğu 
ilə təyin edilir.  
Məlumdur ki, molekulada ikiqat rabitələrin çoxalması 
spektrin daha uzun dalğa istiqamətində yerdəyişməsinə  səbəb 
olur; belə ki, hər bir ikiqat rabitə udulma spektrinin yerini 
böyümə istiqamətində  təqribən 30 nm dəyişir. Məsələn, buta-
dien 217 nm dalğa uzunluğunda, 11 ədəd CH=CH qruplu zən-
cirə malik β-karotin isə 452 nm dalğa uzunluğunda maksimum 
udulma verir.  
Görünən və ultrabənövşəyi oblastlarda analizləri yerinə 
yetirərkən həlledicinin xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmaması 
mümkün olmayan çox durulaşdırılmış (zəif konsentrasiyalı) 
məhlullardan istifadə etmək lazım gəlir. Həlledicilərə qoyulan 
əsas tələblər aşağıdakılardır: tədqiq edilən material udulan 
oblastda həlledicinin xüsusi udulma zolağı olmamalıdır; birləş-
mələrin maksimum udulması qarışmamalıdır; iş zamanı dö-
zümlü və təmizlənməyə asanlıqla məruz qoyula bilən olmalıdır.  
200 nm-dən yüksək oblastlarda həlledici kimi doymuş 
karbohidrogenlər, su, spirt efirlərdən istifadə oluna bilər. 
 Doymuş karbohidrogenlər, onların tərkibində polyar 
qrupların olmaması  səbəbindən həllolan maddələrlə praktiki 
olaraq qarşılıqlı əlaqəyə girmir və spektrə təsir göstərmir. Həll-
edici kimi su, spirtlər, sadə efirlər istifadə edilərkən onların 
həllolan maddəyə  təsirini (xüsusilə  də  əgər maddə polyar 
qruplara malik olarsa) mütləq nəzərə almaq lazımdır.  

---

 
40
Polyar həlledici analiz olunan maddənin udulma zolağını 
həm daha qısa dalğalar tərəfə və həm də dalğa uzunluğu böyük 
olan oblasta tərəf dəyişdirə bilər. 
 
2.1.2. Qida məhsullarının analizi üçün  
absorbsiyalı spektroskopiyanın tətbiqi 
 
2.1.2.1. Yağın 2-tiobarbitur turşusu  
(TBT) ilə oksidləşmə dərəcəsinin təyini 
 
Bu metod yağın oksidləşməsinin ikinci məhsullarından 
bəziləri ilə 2-tiobarbitur turşusunun (TBT) rəngli birləşmə-
lərinin əmələ gəlməsinə əsaslanır. Boyanma dərəcəsi yağın ok-
sidləşmə  dərinliyindən asılı olur ki, bunun da nəticəsində, 
əsasən molon aldehidi olmaqla aldehidlər  əmələ  gəlir. Rəngli 
birləşmələrin udulma spektrində, 450 nm və 535 nm dalğa 
uzunluğunda iki maksimum mövcud olur. Birinci maksimuma 
(450 nm) monoaldehidlərlə TBT-nun kondensləşmə reak-
siyasının qırmızı rəngə boyanmış məhsulları uyğun gəlir.  
Bitki və heyvani piylərin yüksək həssaslığı, yeniləşməsi 
və təzə piylərin orqanoleptiki (sensor) göstəricilərinin qiymət-
ləndirilməsi ilə bu göstəricinin qarşılıqlı  əlaqəsi nəticəsində, 
oksidləşmə  dərəcəsinin dəyərləndirilməsi üçün bu reaksiya 
geniş şəkildə istifadə olunur.  
Bu reaksiya mexanizminin gedişatının məlum olmamağı 
ilə  əlaqədar olaraq, analiz nəticələri optik sıxlığın nisbi va-
hidləri ilə ifadə olunur. Müxtəlif məhsul piylərinin TBT ilə 
oksidləşmə dərəcəsinin analizi, optiki sıxlığı spektrofotometrdə 
və ya fotoelektrokalorimetrdə ölçmək üçün sınaq nümunəsinin 
hazırlanması xüsusiyyətləri ilə  fərqlənir. Bu, xüsusilə piyin 
çıxarılması metoduna aiddir.  
 
 
 

---