48
Yosh okeanlar qatoriga Atlantika, Hind va Shimoliy Muz okeanlari kiradi.
Ular Pangeya II ulkan qitasining parchalanishi natijasida hosil bulgan. Ularning
paydo bo’lishidan avval o’rta trias-o’rta yura davrida Pangeya II hududida
shiddatli riftogenez jarayonlari bo’lib o’tgan. Ular bir qator subokeanik havzalarni
tashkil qilganlar.
Yuqori bo’r davridan eotsengacha, okeanning
ochilishi bilan bir vaqtda
Madagaskar va Seyshell orollari Hindistondan ajralgan. Eotsenning oxirida esa
Hind okeani markazidagi rift bilan murakkablashgan tizmalar vujudga keladi va
ular mazkur okeanni Afrika va Avstraliyadan ajratib turadi. Hind okeanining
ochilishi Tetisni shu davrda bekilishi bilan bir vaqtda sodir bo’ladi. Keyinchalik
Hind qit’asining shimolga qarab intilishi Himolaydagi
kolliziya va Zond orollari
bo’yicha subduksiyaga sabab bo’ladi.
Eotsenning oxiridan boshlab Hind okeanining rivojlanishi yakuniy bosqichga
kirdi. Uning atrofida tog` tizmalari vujudga keldi Tog`larning nurashi natijasida
Gang, Braxmaputra, Hind daryolari konuslari shakllandi.
Atlantika okeani batafsil o’rganilgan okeanlar sirasiga kiradi. Ko’p sonli
chuqur suv burg`ulash ishlari, xilma-xil magnitometrik tadqiqotlar, okean tubidagi
jinslarni o’rganish uning evolyutsion bosqichlarini aniqlashda katta yordam berdi.
Bulardan tashqari, Atlantika okeanini qayta tiklashda atrofdagi qit’alarni o’rganish
ham katta ahamiyat kasb etadi. Mazkur okeanning shakllanishi mezozoyda
Markaziy, Shimoliy Atlantikadan boshlanib, kaynozoyda
yagona tuzilma sifatida
vujudga kelgan. Okean bosqichlarining ketma-ketligi, spreding (kengayish) tezligi
va sur’ati, magnit anoma liyalari yoshini aniqlash bilan isbotlangan.
Okeanning ochilish izchilligi quyidagi bosqichlardan iborat: Dastavval
spreding jarayonlari Markaziy Atlantikada (Karib dengizi havzasi, Meksika
ko’rfazi) triasda sodir bo’lgan va Afrika, Amerika qit’alaridan
uzoqlashishi bilan
belgilangan. Shimoliy Atlantika yura davrida ochila boshlagan. Bu ikki havza
avval mustaqil ravishda rivojlangan. Janubiy Atlantika bo’r davrida ochilgan. Bu
havza ham yarim o’ralgan holda rivojlangan. Ammo bo’r davrining oxiriga kelib
bu havzalar birlashib, yagona okeanni yaratganlar va ularning markazidan suvosti
49
tizmalari hosil bo’lgan. Ushbu okean misolida cho’kindi to’planish
qonuniyatlari
batafsil o’rganilgan. Mazkur okeanning meridional yo’nalganligi bir necha iqlim
mintaqalarini kesib o’tadi va bu holat iqlimning cho’kindilar to’planishiga ta’sirini
o’rganishga imkon beradi.
Yuqori yura davrida okean boshka yirik havzalar bilan qo’shilib, oddiy
dengiz vaziyatida rivojlangan. Bo’r davrining boshida Atlantika okeanining Tetis
havzalari bilan aloqalari bo’lgan, bu davrning oxirida esa Janubiy Atlantika
ochilgan. Eotsenga kelib Shimoliy Muz okeani Atlantika bilan qo’shila boshlagan.
Bu jarayonlar okean oqimlarining sur’atini, yo’nalishini
va kuchini oshirib
yuborgan. Nihoyat, miotsen davriga kelib mazkur okeanning O’rta dengiz va
Tinch okeani bilan aloqalari uzilgan va u xozirgi paytdagi meridional shaklini
olgan.
Shimoliy Muz okeani Yerdagi eng yosh va kichik okean bo’lib, u ikki havza
— Arktika va Norvegiya-Grenlandiya havzalaridan iborat. Bu okean Yevrosiyo
plitasi chekkasining parchalanishi natijasida hosil bo’lgan. Ushbu okean hamma
tomondan qit’alar (Amerika, Grenlandiya, Yevrosiyo qit’alari) bilan o’ralgan.
Triasda ushbu okeanik havza Lavraziya platformasining tarkibida bo’lgan va
uning maydonida riftogenez jarayonlari boshlangan. Ushbu jarayonlar bo’lg`usi
okean maydonini va shaklini ham avvaldan belgilagan.
Okeanning faol chekkasi
Alozey-Oloy yoyi bilan ajralib turgan. Yura davrida geodinamik vaziyat deyarli
o’zgarmadi. Faqat kengayish jarayonlari kuchayib, Sharqiy Yevropa va
Grenlandiya o’rtasidagi rift tizimi vujudga keldi. Ammo riftogenez spreding
darajasiga yetmagan. Shimoli-sharqda Lavraziyaga Oxota yoyi kelib qo’shiladi va
keyinchalik Omolon kichik qit’asi bilan to’qnashadi.
Xuddi shu davrda Kanada
(Ameraziy) havzasi ochila boshlaydi.