Microsoft Word Esas-kitab+S+v+. doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
123 el-obanı dirçəltmək lazımdır. Lakin Anar mətnaltına çox dərin məna yükü yerləşdirib. Bunun üçün dialoqun məna aləminə, onu təşkil edən obraz-ünsürlərin məna yükünə və poetik məkanın mənasına diqqət yetirmək lazımdır. Əvvəla, dialoqda söhbət əkib-biçməkdən gedir. Mətnüstündə bu, elin yaşaması, çörək əldə etmək üçün ta- xıl əkilməsi deməkdir. Bu halda Dədə Qorqudun Qaraca Çobanın bu məqsədinə xeyir-dua verməsi onun Oğuz cə- miyyətindəki ağsaqqallıq funksiyası baxımından tamamilə normaldır. Lakin taxıl əkmək istəyənin kim olduğuna diqqət verdikdə müəllif ideyası əsas konturları ilə boy verir. Anar povestdə Qaraca Çobanı bir çoban və döyüşçü kimi təsvir etmişdir. Çoban əkinçi deyil və onun işi mal-qaradır. Bu halda Qaraca Çobanın əkin əkməsi onun funksiyası baxı- mından özünü doğrultmur. İkincisi, o, həm də döyüşçüdür. Döyüşçülər isə əkin əkmirlər. Üçüncüsü və başlıcası, Qa- raca Çobanın əkin əkmək istədiyi yer bu məqsədin reallaş- dırılmasından ötrü məqsədəuyğun yer deyil. Bu yer qardaş qırğınının acı xatirəsini özündə saxlayan daş məzarlıqdır. Yada salaq ki, Anar bu məzarlığı əsərin əvvəlində oğuz- ların daş kitabəsi, xalqın daşla yazılmış tarixi kimi təsvir etmişdir. Bu halda Qaraca Çobanın məhz bu məzarlıqda əkin əkmək istəməsi onun Oğuz xalqının tarixinə, mü- qəddəs abidəsinə - qardaşlıq məzarına qəsd etməsi demək- dir. O isə heç bir halda Oğuzun müqəddəs dəyərlərinə qar- şı çıxmazdı. Əksinə, bu dəyərlərdən ötrü hər an özünü ölü- mə atan igid idi. Bəs onda Qaraca Çobanın bu «anormal» hərəkətinin mənası nədir? Bu sualın cavabı Anarın «Dədə Qorqud» povestinin bütün həqiqi mənasını, gizlində qalan, yazıçının mətnaltı- na yerləşdirdiyi gizli ideyanı izah edir. Məsələ burasında- dır ki, Qaraca Çobanın əkin əkdiyi yer döyüş meydanıdır. Döyüş meydanını əkmirlər, orada vuruşurlar. Döyüş 124 meydanında yalnız məcazi mənada əkin əkmək olar. Qaraca Çobanın da əkin əkməsinin məcazi mənası var. Bir çoban və döyüşçü olan Qaraca Çobanın döyüş meydanın- da əkin əkməsi onun Oğuz xalqının döyüş, vuruş ənənə- lərini qoruması, davam etdirməsi mənasındadır. Yerə to- xum əkirlər, toxum isə ənənə deməkdir: hər hansı bir bitkinin toxumu həmin bitkinin tarix boyunca dəyişməyən bütün ənənəvi əlamətlərini özündə yaşadır. Burada yazıçı fəlsəfi ideyanı inkar və təsdiq üzərində qurub. Belə ki, Qaraca Çobanın döyüş meydanını təmizləməsi xalq tərə- findən qardaş qırğınının inkar olunması deməkdir. Çoba- nın döyüş meydanında əkin əkməsi isə sonrakı nəsillərin oğuzların yağılara, elin, yurdun düşmənlərinə qarşı birləş- mə, döyüşmə ənənəsini qəbul edərək yaşatması, milli ide- ya kimi təsdiq etməsi deməkdir. Əsərdə Dədə Qorqudun da buna xeyir-dua verməsi rəmzi xarakter daşıyır. Unut- maq olmaz ki, son döyüşdə oğuzlar məğlubiyyətə uğrayıb, məhv olublar. İndi yeni nəsil oğuz dövlətçiliyini bərpa etməlidir. Yazıçı Dədə Qorqudun xeyir-duası ilə demək demək istəyir ki, Azərabaycan xalqının öz mili varlığını qoruması, dövlətçiliyini yenidən bərpa etməsi xalqın əl-ələ verib birləşməsindən, elin dar günündə yağılara qarşı, şad günündə isə biri-birlərinə qarşı bir olmasından keçir. Beləliklə, bu milli ideyalar «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının canında, ruhunda yaşamaqla müasir ədəbiy- yatımıza dastanın özündən gəlir. Həmin ideyalar öncə M.Rzaquluzadə, daha sonra Ə.Muğanlı nəsrində «mənəvi istiqamət», Anar nəsrində isə «milli özünütəsdiq istiqa- məti» kimi təzahür edir. Daha sonra isə Azərbayan nəsrin- də K.Abdullanın yaradıcılığının simasında «Dədə Qor- qud» motivlərinin tamamilə yeni və orijnal (postmoder- nist) yozum istiqaməti yaranır. Azərbaycan nəsrində «Kitabi-Dədə Qorqud» dastan- larının postmodernist roman «yozumu» yazıçı, şair, prof. 125 K.Abdullanın yaradıcılığı ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, ədi- bin «Dədə Qorqud» yaradıcılığı uzun illərin məhsulu olub, həm bədii, həm də elmi əsərləri əhatə edir. Müəllifin möv- zu (tematik motivlər) baxımından biri-biri ilə sıx bağlı, yaxıd biri-birinin davamı olan bu yaradıcılığı fenomenal dərəcədə mürəkkəbdir. Belə ki, ədib-alimin bədii və elmi əsərləri Azərbaycan ədəbi-elmi mühitində heç kəsin yara- dıcılığına bənzəməyən orijinal hadisədir. O, belə demək mümkünsə, özünəqədərki ənənə əsasında işləmir, lakin yaradıcılığında güclü bir ənənə də müşahidə olunur. Elmi mühitin qiymətləndirməkdə (səciyyələndirməkdə) çətinlik çəkdiyi bu ənənənin müəllifi elə K.Abdullanın özüdür. O, xüsusilə bədii yaradıcılığında inkişaf etdirdiyi «Dədə Qor- qud» yozumu ənənələri ilə müasir Azərbaycan tənqidində, əslində, çaşbaşlıq yaratmış müəllifdir. Hələ ki, Azərbay- can ədəbiyyatında üçüncü minilliyin başlanğıcında elə bir bədii əsər olmadı ki, onun haqqında K.Abdullanın 2004-cü ildə çap olunmuş «Yarımçıq Əlyazma» romanı qədər yazsınlar və mübahisə etsinlər. Bu roman ədəbi və elmi mühiti sözün həqiqi anlamında silkələdi. Haqqında çox- saylı yazılar dərc olundu. Bu yazıların əksəriyyətini bir xətt birləşdirir: emosionallıq. Yazılarda roman ya böyük coşqu və vəcdlə təriflən- di, ya da eyni ovqatla tənqid və inkar olundu. Azərbaycan ədəbi tənqidi uzun müddət «Yarımçıq Əlyazma» ilə məş- ğul oldu. Bir həqiqət də ortaya çıxdı: milli ədəbi tənqid (ümumən ədəbiyyatşünaslıq) bu əsəri qiymətləndirərkən çətinliyə düşdü. Əslində, «Yarımçıq Əlyazma» Azərbay- can ədəbi tənqidinin nəzəri arsenalı və metodoloji ehtiyat- larındakı «yarımçıqlıqları» da üzə çıxardı. Məlum oldu ki, köhnə nəzəri-metodoloji baza (sosializm realizmi təhlil metodu) əsasında formalaşmış müasir Azərbaycan tənqidi əsas etibarilə elə bu baza üzərində də qalıb. Bunun bir əsas səbəbinin elə ədəbi yaradıcılığın özü olması da üzə çıxdı. 126 Azərbaycan nəsri (ümumən ədəbi düşüncəsi) əsas etibarilə XX əsr ədəbi düşüncəsinin davamı idi və bu ədəbi mate- rialı dəyərləndirmək müasir ədəbi tənqid üçün uzun onil- liklər boyu «adət etdiyi» iş üslubu baxımından son dərəcə asan idi. Birdən-birə ortaya «Yarımçıq əlyazma» çıxdı: motiv köhnə - «Kitabi-Dədə Qorqud», bədii yozum – anla- şılmaz dərəcədə yeni. İlk reaksiyalar çox sərt oldu (bax: 173; 174; 175). Daha sonra yazılar ədəbi tənqid sferasından çıxdı. Roma- nın, belə demək mümkünsə, «müzakirəsinə» ümumən zi- yalılar qoşuldu. Ən maraqlısı bu müzakirədə ədəbi sub- yektlərin özünün (yazıçı və şairlərin) iştirakı idi. Müzakirə tez bir zamanda ədəbi təhlil müstəvisindən çıxıb, ədəbi nə- sillər arasında zövq, mövqe, ədəbi metod savaşına çevrildi. Nəhayət, bu çoxsaylı yazıların içində romanı onun öz «müəllif konsepsiyası» baxımından qiymətləndirən yazılar da görünməyə başladı. Romanın dünya dillərinə tərcümə (fransız, türk, rus) olunması ilə müzakirənin sərhədləri Azərbaycan sərhədlərini aşıb, belə demək mümkünsə, dünya arenasına çıxdı. «Yarımçıq Əlyazma» Azərbaycan ədəbi mühitini özünə yenidən baxmağa məcbur etdi. Əs- lində, bu romanla uzun illər boyu bədii yaradıcılıq və ədəbi tənqidin meyar kimi əsaslandığı dəyərlərin yenidən dəyərləndirilməsi zərurəti də ortaya çıxdı. Bütün bunları təqdir və tənqid olunan, ədəbi tənqidin, ümumən ədəbi mühitin bütün hirs və hikkəsinə, qaynağı çox vaxt qeyri- ədəbi amillərlə motivlənən təzyiqlərinə səbrlə dözən «Yarımçıq Əlyazma» romanı yaratdı. Roman Azərbaycan ədəbi düşüncəsinə nəinki öz bədii «yükünü» verdi, eyni zamanda əlavə olaraq ədəbi mühitə də öz yükünü verdi: ona «canlanmaq, dirçəlmək» potensiyası bəxş etdi. «Kitabi-Dədə Qorqud» ümumən K.Abdullanın bədii və elmi yaradıcığında mərkəzi yeri tutur. Əslində, K.Abdullanın «Dədə Qorqud» motivləri əsasında bədii Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|