19
məlumatları sistemləşdirən
, resursların kadastr xidməti təşkil edir.Təbii
resurslarının yerləşməsi və istifadə edilməsi hüququndan asılı olmayaraq təbiətdən
istifadənin idarə etməsi hər bir inzibati – ərazi yaranma sərhədlərində təbii
resurslarının kəmiyyəti, keyfiyyəti və müxtəlif növlərinin iqtisadi qiymətlənməsi
tam informasiyasız mümkün deyil. Təbii resurslarını qeydə almanın sistemi ənə-
nəvi dəqiqlikdən kənardı: əldə olan kadastr məlumatı bütün təbii obyekt və
resurslarını əhatə etmir; Ərazinin təbii resurs potensialından səmərəli istifadə
etməyin qeydiyyatının vacibliyi; bir çox kadastr göstəricilərinin olmaması,
müəyyən ərazidə istifadə olunan ehtiyata səmərəli ekoloji-iqtisadi qiymət verməyə
imkan vermir və s.
19. Tə
bii resursların kompleks ə
razi kadastrı və
onun ə
hə
miyyə
ti.
Lakin göstərilən çatışmazlıqlar resurs kadastrının informasiya bankı
sistemində yeni informasiya sisteminin yaranmaqda olan rolunu azaltmır, hansılar
ki, ərazi aspektində səmərəli təbiətdən istifadə idarəçiliyinin rolunu artırmağa
cavab verməlidir. Belə sistemin əsasını təbii resursların kompleks ərazi kadastrı
(TRKƏK) ola bilər ki, bunlar da özlərində ərazi-təşkilatı məlumatlar bankı
yaradıb, konkret ərazinin təbii resurs potensialından və regionun iqtisadi
vəziyyətindən xəbər versin.
TRKƏK-ə daxildir:
— təbii resursların kəmiyyət və keyfiyyət qiymətləndirilməsi;
— resursların yerləşmələri haqqında məlumat, status və mülk subyektləri,
təbii resursların istifadəsi və yerləşməsi;
— regionun ekoloji vəziyyətinin dinamikası (hər bir təbii resursun
istifadəsinin ekoloji məhdudiyyəti);
— resursların iqtisadi qiymətləndirilməsi təbii resurslarından istifadə etmə
haqqını və d. iqtisadi tənzimləyiciləri müəyyənləşdirən bazadır. Bazarın inkişafı
TRKƏK informasiya resurslarına olan tələbat dövlət orqanlarının təbiətdən istifadə
idarələrinin, müxtəlif firmaların, milli təbii sərvətlərin xərc qiymətləndirilməsinə
cavabdeh olduqları kimi, sığorta kompaniyaları və s. də cavabdeh olacaqlar.
20. Təbii resursların sərfyyat, renta və qarışıq qiymətləndirilməsi.
Təbii resursların iqtisadi qiymətləndirilməsi altında təbii xüsusiyyətlərinə
ə
saslanaraq onların, pulla ifadə olunan təsərrüfat zənginliklərini anlamaq lazımdır.
qtisadi qiymətlənmənin təbii göstəricisi yaxşı sahələrin az olması və təbii
resursların miqdarı, onların keyfiyyəti və ərazi müxtəlifliyidir. Resursun qiyməti
təbiətdən istifadə edən istismarçıların aldığı effektlə müəyyənləşdirilir. Müasir
dövrdə təbii resursların vacibliyi və labüdliyinin qəbul olunması imkanlarını 2 bir-
birindən fərqlənən metodoloji qiymətləndirmə konsepsiyası - sərfiyyat və renta
yaranmışdır. Müxtəlif konsepsiyaların yaranması təbii resursların ikili
xarakterindən irəli gəlir, bir tərəfdən onlar istehsalın təbii bazası kimi, əmək
məhsuldarlığının artım faktoru kimi çıxış edir, digər tərəfdən təbii resurslar onun
məhsulu, qiymət göstəricisi, milli sərvətlərin elementi hesab olunur.
Təbii resursların iqtisadi qiymətləndirilməsinin əsasının əmək məhsulu
kimi müəyyənləşməsində akademik S. Q. Strumilina görə sərfiyyat konsepsiyası
durur. Bu konsepsiyaya əsasən resursların qiymətləndirilməsi onların
20
öyrənilməsinə və təsərrüfat dövriyyəsinin cəlbinə sərf olunan əməklə müəyyən-
ləşir; cəmiyyətin birbaşa xərcləri nə qədər yüksək olarsa, istifadəyə lazım olan
resurs, bir o qədər baha olacaq.
Sərfiyyat konsepsiyası, suyun qiymətləndirilməsi, meşə və mineral-xammal
resurslarının bir çox metodik araşdırmaların əsasını təşkil edir. Lakin son zamanlar
daha çox fikir resurs qiymətləndirmə işlərində renta konsepsiyasına verilir. Bu
konsepsiyanın tərəfdarları sərfiyyat konsepsiyasının əsas nöqsanını onda görürlər
ki, resursların qiymətləndirilməsi zamanı keyfiyyətcə daha ucuz olan təbii
resurslar, daha baha qiymətləndirilir. Sərfiyyat konsepsiyasının başqa nöqsanı
təbii resursların keyfiyyət xüsusiyyətlərinin ciddi qeydiyyatının olmamasıdır,
hansılar ki, iqtisadi qiymətləndirmənin predmeti olmalıdır. Təbii resursların
iqtisadi qiymətləndirilməsində renta yanaşmasının əsası ondadır ki, o, diferensial
rentanın gətirdiyi həmin resursların miqdarı ilə ölçülür. Diferensial rentanın
iqtisadi xeyri ondadır ki, o gücünü xalq təsərrüfatında resursların təbii əlverişli
xüsusiyyətlərinin qiymətlənməsindən alır. Diferensial rentanın müəyyənləşdi-
rilməsi ərazi müxtəlifliyində, ictimai əmək məhsuldarlığında, resursların müxtəlif
xüsusiyyətində özünü göstərir.
Qarışıq qiymətləndirmə həm renta həm də sərfiyyatın cəmi şəklində
hesablanır. Yəni həm təbii resursların öyrənilməsinə və təsərrüfat dövriyyəsinə
çəkilən xərcə. həm də ondan alınan effektə görə qiymətləndirmədir.
Təbii resursların renta qiymətləndirilməsinə nəzəri metodoloji yanaşma və
xalq təsərrüfatında onların səmərəli istismarını müəyyənləşdirən metodlar görkəmli
iqtisadçılar. L.B.Kantoroviç, V.S.Nemçinov, N.P.Fedorenko, K.Q.Qofmanın
işlərinin əsasını təşkil edir.
Absolyut renta şəxsi torpaq mülkiyyətiylə bağlıdır, daha doğrusu – şəxsi
mülkiyyətin inhisarıdır. Absolyut rentanı torpaq mülkiyyətçisi icarədardan onun
məhsuldarlığından asılı olmayaraq, eyni səviyyədə həm pis, həm də yaxşı
torpaqlardan alır.
Diferensial rentanın yaranmasının baş
qa ə
sas amili tə
bii resursların
mə
hdud olmasıdır. Bunu K.Marks da qeyd edirdi: «Diferensial rentanın
meydana gə
lmə
si yaxş
ı torpaq sahə
lə
rinin az olmasındandır. Belə
yanaş
manı
müasir qə
rb iqtisadçıları da tə
sdiqlə
yir: « qtisadi renta – istifadə
edilə
n
torpaqlara və
kə
miyyə
tcə
az olan tə
bii resurslara verilə
n qiymə
tdir «. Belə
-
liklə
, diferensial rentanın ə
sasını, mə
hsuldar torpaqların və
baş
qa tə
bii
resursların istismarından istehsalçının aldığ
ı ə
lavə
gə
lir təş
kil edir. Onların
yaxş
ı keyfiyyə
ti ona ə
mə
k mə
hsuldarlığ
ının daha yüksə
k olmasından irə
li
gə
lirsə
, ancaq müxtə
lif mə
hsuldarlıqlı torpaqlara qoyulan eyni zə
hmə
t,
müxtə
lif hə
cmdə
kə
nd tə
sə
rrüfatı mə
hsulları verə
cə
kdir.
Diferensial rentanın müəyyənləşdirilməsinin çətinliyi ondadır ki, onu əlavə
gəlirdən fərqləndirmək lazımdır, hansı ki, o, istehsalın daha yaxşı təşkil olunması,
daha vicdanla işləməmək və s. nəticəsində alınır.
Təsəvvür edilir ki, təbii resursların iqtisadi qiymətlənməsinə bu üç yanaşmaya
alternativ ola bilməz. Bunların hər biri bazar münasibətlərinin yaranma şəraitində
təbiətdən istifadə etmədə, iqtisadi mexanizmin yaradılmasında işlədilir: məsrəf