Microsoft Word Fidan-Qasimova
Yüklə 273,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əcdadlar kultu obrazları və onların mədəni funksiyaları
18 təmsil etməklə, bir-biri ilə mübarizə aparırlar (Məsələn, Ülgen və Erlik, Ahura Məzda və Əhrimən kimi).
Mədəni qəhrəmana xas olan keyfiyyətlər müxtəlif tanrı obrazları üzərində də cəmləşir. Belə tanrılar inisasiya mərasimlərinə, müxtəlif ruhlara hamilik edirlər. Qüdrətli və fövqəltəbii qüvvələr hesab edilən tanrıların yaradıcı funksiyaları müxtəlif təbiət qüvvələrinin, ümumiyyətlə, kosmosun idarə edilməsi funksiyaları ilə birləşir. Tanrı obrazının formalaşmasın- da ruhlar haqqındakı təsəvvürlər də mühüm rol oynamışdır. İnkişaf etmiş mifologiyalarda tanrıların və ruhların obrazları yanaşı yaşayır, ancaq ruhlar mifoloji sistemin nisbətən aşağı dərəcələrinə aid edilirlər. Bu mifoloji varlıqlar daima insanla qarşılıqlı əlaqədədir. Ruhlar müxtəlifdir: onlar insanların hamisi, qəbilə ruhları, əcdadların ruhları, xəstəliklərin ruhları, şamana kömək edən ruhlar, ayrı-ayrı obyektlərin, sahələrin (meşənin, dağın, çayın və s.) ruhları şəklində təsəvvür edilirdilər. 26
Qədim türk əfsanələrində mədəni qəhrəman funksiyası daşıyan obrazlardan biri qurddur. Xüsusilə də Boz qurdla bağlı qədim türk dastanlarında qurdun bu xüsusiyyəti özünü daha qabarıq şəkildə göstərir. 27 Ümumiyyətlə, R. Əliyevin qeyd etdiyi kimi, türk mifologiyasında aparıcı xətt boz qurdla əlaqədardır. Əski türklər boz qurdu özlərinin xilaskarı, yol göstərəni, öz soyköklərin əsasında dayanan müqəddəs varlıq kimi təsəvvür edirdilər. Boz qurdla bağlı əfsanələrdə bu fikir hakimdir ki, bütün türk soyunun, nəslinin himayəçisi boz qurddur. O, türk ulusuna yol göstərmiş, onları azadlığa çıxarmış, döyüşdə qalib gəlmələrinə kömək etmişdir. 28 Qurd haqqında bu kimi bəzi fikirlərə, əfsanələrə nəzər salmaqla onun həm əcdad, həm mədəni qəhrəman kimi qədim türk mifologiyasında xüsusi bir yer tutduğunun şahidi oluruq. Belə ki, bir sıra qədim türk tayfalarının (Məsələn, teleslərin, göytürklərin) 29 törəyiş əfsanələrinin əsasını qurddan törəmə təşkil edir. Mədəni qəhrəmanın bir xüsusiyyəti də nəslin, tayfanın başlanğıcını qoymaqdır. Məhz bu
26 Новик Е.С. Обряд и фольклор в Сибирском шаманизме. М.: Наука, 1984, s. 54-57
27 Abbaslı İ. Azərbaycan dastanlarının yayılması və təsiri məsələləri. Bakı: Nurlan, 2007, s. 23-24
28
29 Ögəl B. Türk mifologiyası. I c. Bakı: Səda, 2004 19 xüsusiyyətinə, həmçinin xilaskarlıq funksiyasına görə qurd mədəni qəhrəman hesab edilə bilər. Digər bir əlamət isə qurdun mədəni qəhrəman, xilaskar kimi insanlara yol göstərməsidir. Məsələn, “Oğuz Xaqan” dastanında Oğuzun məsləhətçisi, yol göstərəni məhz qurd olmuşdur. 30
Onun dastandakı fəaliyyəti, ona məxsus bəzi xüsusiyyətlər onun da mədəni qəhrəman, demiurq cizgili olmasını göstərir. Biz qeyd etdik ki, mədəni qəhrəmanlar bəzən də insanlara təhlükə yaradan qorxunc varlıqlara, nəhənglərə qarşı vuruşub, onları məhv edirlər. “Oğuz xaqan” dastanında da Oğuz meşədə yaşayan, ilxıları, insanları yeyib, xalqı çox ağır vəziyyətə salan yırtıcı bir heyvanı öldürüb, insanları bu bəladan xilas edir. 31
Dastanın sonrakı gedişində Oğuzun özünü xaqan elan edərək, öz xaqanlığını və qoşununu yaradaraq, xalqını idarə etməsi, bir sıra türk uruqlarına - qıpçaq, qarluq, kalaç və s. ad verməsi də onun mədəni qəhrəman, demiurq funksiyasını əks etdirir.
Qədim türkərin dünyagörüşündə özünəməxsus bir yer tutan şamanizmdə ilkin şamanlar çox vaxt mədəni qəhrəman kimi də miflərdə xüsusi yer tutur. Məsələn, Orta Asiya əfsanələrinin demək olar ki, hamısı Qorqudu şaman kimi təsvir edir. “Qorqud Kitabı”nın artıq ilk misralarından Qorqud gələcəkdən xəbər verən kimi təqdim edilir. Lakin bu yalnız müqəddimənin girişində belədir. Burada yəqin ki, ondan baxşı-şaman kimi bəhs edən əfsanələrin təsiri özünü göstərir. Sonrakı yerlərdə, elə müqəddimənin özündə də Qorqud artıq müdrik bir ağsaqqal kimi çıxış edir. Yəni artıq şamandan çox mədəni qəhrəman kimi fəaliyyət göstərir. El-obanın rifahı yollarını axtarır, ad qoyur, nəsə yaradır, bir çox mərasimləri icra edir. Qədim eposlarda rast gəldiyimiz Xızır obrazı da miflərdə mədəni qəhrəman kimi fəaliyyət göstərmişdir. A.Nəbiyevin qeydə aldığı mif buna nümunə göstərilə bilər. Mifdə təsvir edilir ki, Boz qurdun Xızır vasitəsilə göndərdiyi alma oğuz elinin
30 Bayat F. Oğuz epik ənənəsi və “Oğuz Kağan” dastanı. Bakı: Sabah, 1993 31 Yenə orada, s. 124 20 ömrünü uzatdı, qılınc onları ən ağır düşmənlərdən qorudu, qopuz oğuza şadlıq gətirdi. 32
Ümumiyyətlə, mədəni qəhrəmanlar dünya xalqlarının əksəriyyətinin mifoloji mətnlərinin əsas personajlarından biri olmuşdur. Hər bir xalqın mifologiyasında ayrı-ayrı adlarla mövcud olan bu personajların mədəni fəaliyyəti isə mahiyyətcə demək olar ki, eynidir. İkinci fəslin ikinci paraqrafı isə “Əcdadlar kultu obrazları və onların mədəni funksiyaları” adlanır. Bütün ibtidai dinlərdə və arxaik mifologiyada qəbilənin ulu anası və qoruyucusu kimi təsəvvür edilən Ana ilahəsi vardır. Türk mifologiyasında bu obraza
mənsub xüsusiyyətlər Umay ilahəsi
üzərində toplanmışdır. Matriarxat dövrünün ən mühüm dini simvolunun Ay olması elmdə məlumdur. Bundan çıxış edən K. Hüseynoğlu Umay adının “uma” (ana) və “ay” sözlərindən yarandığını və “Ana ay” mənasını verdiyini yazmışdır. 33 Məlumdur ki, “Oğuz Kağan” dastanında Oğuzun anası da “Ay xaqan” adlanır. Avropada, Asiyada və Afrikada tapılmış və daş dövrünə aid olan qadın heykəllərini də tədqiqatçılar məhz matriarxat dövrünə aid edirlər. “Belə heykəllərin çoxunun ocağın yanında olması və əllərində heyvan buynuzu və s. məhsuldarlıq rəmzləri tutması da, N.N. Yefimenkonun yazdığı kimi, “onların qəbilənin başçısı və qəbilə ayinlərinin icraçısı olmasını göstərir”. 34
S.A.Tokarevə görə isə belə qadın heykəlləri ilə ibtidai insanlar ocağın sahibəsini və odun qoruyucusunu təsvir etmək istəmişlər. Türk mifologiyasında Umay ilahəsinin də ailənin və uşaqların qoruyucusu, məhsuldarlıq və bərəkət simvolu kimi təsvir edilməsi məlumdur. 35 Oğuz xaqanın anasının Ay xaqan olması göstərir ki, daha əski zamanlarda türk mifologiyasında da qəbilənin ilkin əcdadı qadın sayılıb. Matriarxat dövrünə xas olan bu xüsusiyyətlər XIX-XX əsrlərdə də Afrikada və Amerikada arxaik mədəniyyət səviyyəsində yaşayan bir sıra tayfalarda saxlanılmışdır. Həmin
32 Sehrli sünbüllər, (miflər) / Toplayanı: A. Nəbiyev. Bakı: Gənclik, 1990, s. 131-133
33 Hüseynoğlu K. Novruz yenilik və bərəkət bayramıdır. “Azərbaycan” qəzeti, Bakı, 21 mart, 2007, s. 7
34
35 Токарев С.А. Ранние формы религии. М.: Политиздат, 1990, s. 29-30 Yüklə 273,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|